VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20150708

500 ANOS – TINAN ATUS LIMA Emar Timor Ho Malae Mutin Hasoru Malu (Kapitulu 8: Frei Duarte Travassos)

500 ANOS – TINAN ATUS LIMA  Emar Timor Ho Malae Mutin Hasoru Malu  
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo


KAPÍTULU 8.º - Frei Duarte Travassos, O. P. (1668-1670)

Hahú tinan 1558, Amo Papa hamoris Dioseze Malaca ne’ebé tau matan ba rai sira iha Loro Sa’e (Oriente). Bispu dahuluk mak Frei Jorge de Santa Luzia, O.P. Nia ho nia saseluk sira nunka ba Timor. Maibé, iha tinan 1669, serbisu iha Lifau, amo lulik dominikanu ida naran Duarte Travassos. Nia mak Governador do Bispado dahuluk iha Timor; dehan katak nia mak ukun Timor ho Solor iha bispu nia fatin. Iha Lifau, frei Duarte Travassos tau matan ba sarani sira iha reinu ne’ebe bolu“ a Provincia dos Bellos”, no “Provincia de Servião”.

Iha tinan 1669, Knua Lifau apresenta situasaun ida tuir mai ne’e: uma kala haatnulu (40) ka limanulu (50), ho uma kreda ida; uma mesak kiak no badak; didin halo ho tahu no au; uma sira taka ho tali tahan (akar).Ema rai na’in mesak metan; sira ko’alia portugés no tuir relijiaun katolika-romana; sira sente orgullu hanesan malae portugés nia descendente, no sira hirus, bainhira ema ruma katak sira la’os portugés, maibé sira lakohi liurai portugés nia representante. Iha tempo ne’ebá, hela iha Lifau malae muitn na’in tolu, na’in rua amo lulik. Iha knua seluk, malae mutin portugés oitoan de’it. Buat hirak ne’e, navegador inglés William Dampier (1615-1715) mak hakerek, bainhira nia hela iha Timor fulan tolu.

Loron ida, amo Lulik Duarte Travassos ronak katak liurai Ambeno Dom Paulo mate; padre superior hein atu matebian nia família no parentes sira hakoi mate-isin tuir lisan sarani. Maibé, família no reinu hala’o lisan/adat timor nian: halo estilu, tesi-lia kona ba fetosan-umane, han no hemu, etc. Rona ida ne’e, amo lulik sa’e kuda ba to’o knua laran hodi si’ak povu no sarani sira. Maibé, sira laran la dun kontenti, hetok hirus liu tan; sira lorim diman no flechas sona Frei Duarte Travassos to’o; ikus mai, sira lori mate-isin ba soe iha rai ku’ak . Ho rungu-ranga ne’e, Frei Duarte Travassos nia kuda halai lakon, maibé ikus mai, kuda ne’e ba mosu fali iha misaun. Akontesimentu ne’e mosu iha loron rua fulan outubro 1670. Hosi Lifau capitão-geral Fernão Martins da Ponte ho forsas balu ba to’o knua atu fo kastigu ba ema ne’eb’e oho amo lulik; sira tiru ema lubun, balu mate, balu halai lakon no balu sai dadur.

Iha parte loro sa’e, iha tinan 1667, ema mos oho frei Gaspar Evangelista, pároku Ade nian (Vemasse). Ema ne’ebé oho amo lulik, ema Makasar ida, ne’ebe sarani tiha ona, maibé moris barlakeadu ho feto Vemasse ida. Frei Gaspar si’ak nia, tan nee’, kalan boot, nia tama amo lulik nia quarto, no sona mate ho kris ida.

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.