VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20170202

Karta solidaridade ba eis-Ministra Finansa Emilia Pires reprezenta karakter interferénsia polítiku ba sistema jusdisiáriu

Karta solidaridade ba eis-Ministra Finansa Emilia Pires reprezenta karakter interferénsia polítiku ba sistema jusdisiáriu

Judicial System Monitoring Programme 
Iha 25 Janeiru 2017, atuál Ministru Planeamentu no Investimentu Estratéjiku, Xanana Gusmão halo asaun solidária ba arguida Emilia Pires. Asaun solidaridade ne’e manifesta liuhosi karta aberta pájina hamutuk sia (9) ne’ebé entrega diretamente ba Ajénsia Lusa.

Karta ne’e halo depoisde eis-Ministra, Emilia Pires haruka karta aberta ba Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak hodi kontesta prosedimentu no desizaun Tribunál Distritál Dili ne’ebé julga no deside nia kazu iha 20 Dezembru 2016 liubá. Iha karta ne’e, Emilia Pires husu ba Prezidente Repúblika atu kria komisaun internasionál espesialista eminente ida hodi ezamina la’ós de’it ba nia kazu, maibé sistema justisa formál iha jerál.
Iha karta solidaridade ne’e, Ministru Xanana Gusmão konsidera Eis-Ministra Finansa, Emilia Pires no Eis-vise-Ministra Saúde, Madalena Hanjam nu’udar vítima ba injustisa hosi justisa nasaun ida ne’e nian. Aleinde ne’e halo krítika maka’as ba autór judisiáriu sira, hodi tau mós iha kestaun koñesimentu Portugés autór Tribunál sira katak sira la hatene Portugés, maibé julga kazu ho lei sira ne’ebé hakerek ho Portugés no asina akordaun ne’ebé sira rasik la hatene.

“JSMP kondena maka’as teb-tebes atitude polítiku ne’ebé kontinua interfere iha sistema judisiáriu. Prátika hanesan ne’e ameasa sériu ba ita-nia independénsia judisiáriu no viola prinsípiu separasaun podér ne’ebé prevee ona iha Konstituisaun RDTL…”

Ida-ne’e la’ós kazu primeira-ves majistradu judisiál sira simu presaun no desakreditasaun hasoru sira nia servisu. Iha ezemplu kazu barak ne’ebé hatudu tendénsia ida-ne’e bainhira desizaun tribunál nian la favorese ba interese polítiku sira no ida-ne’e la seguru ba ita-nia demokrasia.
Iha Estadu demokrátiku ida hanesan Timor-Leste, instituisaun judisiáriu sira tenke idenpendente no livre husi kualkér forma interferénsia politíku ba desizaun judisiál sira no desizaun judisiál sira só bele kontesta de’it tuir mekanizmu legál própriu.

Interferénsia hirak ne’e, prejudika teb-tebes servisu setór judisiáriu no hafraku instituisaun públiku ida-ne’ebé estadu rasik mak hari’i no investe durante tinan barak nia-laran. Ida-ne’e mós prejudika konfiansa públiku kona-ba funsionamentu loloos no kredibilidade instituisaun judisiáriu sira no violasaun ba prinsípiu igualidade no universalidade iha lei nia-oin tanba tau-atensaun espesiál ba kazu eis-Ministra Emilia Pires hodi deskridita no minimiza ita nia autoridade judisiariu ne’ebé tinan barak ona administra sistema judisiariu nasaun-tomak nian.

Ami apresia teb-tebes katak antes ne’e Ministru Xanana Gusmão demonstra ona nia dever sidadania atu kolabora ona iha prosesu ne’e no sai sasin ba kazu ne’e. Pratika ne’ebé dalabarak ita la hare hosi lideransa iha nasaun postu konflitu sira seluk. Maibe ho karta ne’e sai tiha kontra-produtivu ho vontade inisiu ne’ebé Ministru hatudu ona kazu ne’e.

JSMP konkorda katak sidadaun hotu-hotu iha direitu atu kontesta no kestiona desizaun tribunál sira-nian bainhira konsidera la justu no viola direitu fundamentál sira ne’ebé konsagra ona iha Konstituisaun RDTL, Deklarasaun Universál Direitu Umanu, Direitu Internasionál sira ne’ebé Timor-Leste adota nu’udar orden jurídika Timor-nian, no lei sira ne’ebé proteze nia direitu hirak ne’e.

JSMP mós enkoraza tribunál sira atu (tenke) respeitu no tane-aas direitu sidadaun sira hotu atu hetan julgamentu ida-ne’ebé justu (fair trial) no asegura katak desizaun judisiál hotu-hotu kredivel no bazeia de’it ba faktu no prova sira ne’ebé produz durante iha julgamentu. Kestaun hirak ne’ebé dalabarak ona JSMP sempre bolu antensaun no subliña iha JSMP ninia observasaun no rekomendasaun sira.

Kontestasaun ba defisiénsia desizaun judisiál sira tenke tuir mekanizmu legál sira, la’ós liuhosi karta aberta ka intervensaun direta ba servisu judisiáriu nian. JSMP enkoraza Emilia Pires atu uza mekanizmu legál sira ne’ebé eziste, antes halo konkluzaun antesipadamente katak sistema judisiáriu Timor-Leste nian fraku, latuir padraun no viola prinsípiu fundamentál Estadu Direitu ida-nian.

Konstituisaun RDTL garante katak desizaun tribunál nian ne’e obrigatóriu (Art. 118.3 Konstituisaun RDTL) no Tribunál ne’e independente no sujeita de’it ba Konstituisaun no lei sira (Art. 119 Konstituisaun RDTL). Juís sira iha ezersísiu sira nia funsaun ne’e independente no hakruuk de’it ba Konstituisaun, lei no sira nia konsiénsia (Art. 121.2 Konstituisaun RDTL). Atu asegura sira nia independénsia, juís sira la bele responsabiliza ba sira nia julgamentu no desizaun sira…(Art. 121. 4 Konstituisaun RDTL). Tanba ne’e, órgaun judisiáriu bainhira hala’o nia knaar la bele kontraria ka viola fali prinsípiu konstitusionál sira ne’e.

Mekanizmu úniku no legál atu kontesta desizaun ne’e mak liuhosi rekursu ba tribunál superiór sira mak hanesan tribunál segunda instánsia ka Tribunál Rekursu. Aleinde bele halo tan rekursu ba dala-ikus nian iha tribunál terseira instánsia ka Supremu Tribunál Justisa ne’ebé atualmente Tribunál Rekursu mak hala’o hela kompeténsia ida ne’e, tanba seidauk iha Supremu Tribunál Justisa (Art. 110.1 Lei Nú. 8/2002 ne’ebé altera ho Lei Nú. 11/2004).
Supremu Tribunál Justisa nu’udar rekursu últimu hosi mekanizmu rekursu tuir lei iha sistema justisa Timor-Leste nian. Tribunál ida-ne’e mak iha kompeténsia atu avalia kestaun konstitusionalidade no legalidade hosi desizaun tribunál primeira no segunda instánsia nian (Art. 126. 1 (d) Konstituisaun RDTL).

Liután direitu sira atu asesu no garantia ba justisa ne’ebé justu prevee ona iha Deklarasaun Universál Direitu umanu (Art. 10) no mós Konvensaun Internasionál ba Direitu Sivíl no Polítiku (ICCPR) (Art. 14.1) ne’ebé Timor-Leste adota ba nia orden jurídiku (Art. 9 Konstituisaun RDTL).

Se Eis-Ministra Finansa, Emile Pires fiar katak nia inosente ka asaun ne’ebé nia halo la konstitui delitu ka violasaun ruma hasoru lei, Direitu Internasionál (ICCPR) no Deklarasaun Universál Direitu Umanu (DUDU) proteje direitu ema nian atu la bele hetan kondesaun ba asaun ka omisaun ne’ebé la kontra lei (Art. 15.1 ICCPR no Art. 11.2 DUDU).

Timor-Leste nu’udar Estadu parte ba Direitu Internasionál hirak ne’e no arguida Emile Pires ka sidadaun se de’it mak afeitadu hosi desizaun tribunál ruma bele uza mekanizmu hirak ne’e atu defende nia-an no direitu legál sira, bainhira mekanizmu no instituisaun nasionál sira falla atu asegura justisa ida-ne’ebé justu.

Kualkér sidadaun ka individu ne’ebé hola parte ba Estadu ne’ebé membru Nasoins Unidas nian no ratifika ona Konvesaun Internasionál sira bele halo keixa hasoru nia Estadu rasik, bainhira direitu fundamentál sira ne’ebé prevee iha Direitu Internasionál sira ne’e hetan violasaun no nia la hetan justisa iha nia nasaun rasik. 

Keixa individual ne’e dirije ba prosedimentu espesiál Komisaun Direitu Umanu Nasoins Unidas nian. Maibé aleinde ratifika, Estadu parte mós tenke rekoñese kompeténsia Komisaun sira ne’e nian hodi ezamina keixa individuál sira no mós tenke asina mós protokulu sira hosi Konvensaun sira ne’e.
“Uma queixa apresentada ao abrigo de um dos quatro tratados só pode ser apresentada contra um Estado que preencha dois requisitos. Em primeiro lugar, é necessário que seja Parte no tratado em questão, tendo-o ratificado ou aceite de outra forma. Em segundo lugar, o Estado Parte terá que ter reconhecido a competência do comité criado ao abrigo do tratado em causa para examinar queixas individuais.

Qualquer pessoa pode apresentar uma queixa a um dos Comités contra um Estado que preencha os dois requisitos acima referidos, alegando uma violação dos direitos previstos no tratado em causa. (Excerto da Ficha Informativa n.º 7/Rev.1 do Alto Comissariado das Nações Unidas para os Direitos Humanos, intitulada “Procedimentos de Queixa)”.

Bainhira la halo rekursu tuir mekanizmu no prosedimentu legál sira, automatikamente desizaun tribunál primeira instánsia nian konsidera desizaun ne’e “tranzitu julgadu.” Signifika kondenada Emile Pires tenke kumpri pena prizaun ne’ebé tribunál hasai ona. 

Iha parte seluk, relasiona ho ezaminasaun ka atu halo inspesaun ba funsionamentu sistema justisa ka tribunál ho ninia Majistradu Judisiál sira, Tribunál Timor-Leste iha ona nia mekanizmu própria atu haree ba asuntu ne’e.

Órgaun ne’ebé iha kompeténsia atu halo jestaun no dixiplina ba Majistradu Judisiál sira mak Konsellu Superiór Majistratura Judisiál (Art. 128.1 Konstituisaun RDTL no Art. 15.1 (d) Lei Nú. 8/2002 ne’ebé altera ho Lei Nú. 11/2004).

Konsellu ne’e mós iha kompeténsia atu hasai ka ezenora no foti asaun dixiplinár hasoru Majistradu Judisiál sira (Art. 15.1 (a) Lei Nú. 8/2002 ne’ebé altera ho Lei Nú. 11/2004) bainhira rezultadu Inspesaun Judisiál komprova katak servisu la loos ka iha defisiénsia iha sira nia servisu (Art. 23.1 Lei Nú. 8/2002 ne’ebé altera ho Lei Nú. 11/2004).

Bazeia ba razaun no baze konstitusionál no legál sira ne’e, JSMP rekomenda atu sidadaun hotu-hotu, líder polítika no figura importante sira ka fundadór sira Estadu-nasaun nian bele kontribui hodi hadi’a no haforsa sistema justisa formál ne’ebé sei frajil no nurak hela liuhosi mekanizmu ne’ebé apropriadu no legál, nune’e la bele hamate ka sobu fali sistema ne’e.

JSMP rekomenda atu membru sira órgaun soberanu sira nian atu bele respeita prinsípiu separasaun podér ne’ebé prevee iha Artigu 69 Konstituisaun RDTL iha hala’o sira nia knaar, nune’e bele respeita independénsia Órgaun Judisiáriu nian iha administra justisa Estadu-nasaun nian.

JSMP rekomenda atu Prezidente Repúblika la bele foti desizaun ruma hodi kria komisaun internasionál ida hodi ezamina fali servisu judisiáriu nian tuir pedidu Emilia Pires nian, tanba mekanizmu ida hanesan ne’e la prevee iha Konstituisaun no mós lei ruma. Knaar Prezidente Repúblika nian hodi garante funsionamentu regulár instituisaun demokrátika sira (Art. 74.1 Konstituisaun RDTL) la signifika Prezidente Repúblika tenke intervein iha servisu judisiáriu nian. Prezidente Repúblika só bele intervein bainhira instituisaun sira ne’e la funsiona ka iha instabilidade institusionál.

JSMP mós rekomenda atu líder polítika sira hosi órgaun soberanu sira atu tau interese nasionál aas liu hosi interese individu ka grupu ida hodi la bele sobu rahun fali sistema justisa Estadu-nasaun nian ne’ebé harii ho tempu naruk, esforsu no investimentu boot.

Husu ba arguida Emilia Pires atu kopera orden autoridade judisiairu no se la konkorda ho desizaun tribunál enkoraza atu utiliza mekanismu legal aplikavel sira tuir faze prosesual hotu ne’ebé lei fó fatin, laos uja forma seluk ne’ebé ses hosi ambitu legál nian.



Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.