VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20170130

Elisaun Parlamentar 2017: Hili Representantes Partidu Politiku Ka Representantes Povu?

Elisaun Parlamentar 2017: Hili Representantes Partidu Politiku Ka Representantes Povu?
.

Husi: Cesar “Lere-Cay” Dias Quintas
“Povu bele hili partidu politiku nebe deit maibe la siknifika povu hili duni sira nia representante iha Parlamentu Nasional”.

Ita hotu hatene regras komun katak antes hari’i governu ida iha ita nia rai, premeiro tenki hili uluk membru parlamentu liu husi elisaun parlamentar nebe hili tuir partidu politiku sira. Tuir konsitutisaun Artigu 92 dehan katak “...Parlamentu Nasional sai hanesan representativu ba sidadaun hotu hotu...”. Agora pergunta maka ne’e durante tinan 15 independensia membru partido politiku sira sai hanesan duni representante sidadaun hotu hotu ka lae i soring seluk, sidadaun sira (povu) rasik sente duni katak partidu politiku sira representa duni sira iha Parlamentu nasional?

Husi fenomena politika nebe agora lau dadauk iha Timor-Leste maka dala barak ema senti katak Parlemantu nia klamar/spiritu maioria laos hanesan sira nia representante maibe hanesan representante partidu politiku sira. Prosesu fenomena ne’e bele klarifika liu husi prosesu elisaun to’o eleitu membru partidu iha Parlamentu nasional hahu husi hili sira tau iha lista to’o sai deputadu parlamentu nasional (DPN). Husi prosesu elisaun Parlamentar, partidu sira maioria nunka apresenta no promove sira nia membru sira nebe atu ba tuur iha Parlamentu Nasional hanesan sai representante povu nia, maibe saida maka akontese, partidu maioria promove deit sira nia programa ho lider sentral sira atu manan elisaun politikamente maibe laos atu manan povu nia konfiansa dereta atu sai sira nia representante. Tuir lolos sira lori lista partidu politiku nia atu apresenta ba povu, se’e deit maka bele duni atu representa povu iha Uma Fukun/Parlamentu tuir ida ida nia kapasidade ho kunhesementu husi zona reziaun. Ida bele sai hanesan konfiansa povu ba partidu atraves husi kandidatu sira depois ba partidu atu povu bele hili duni sira nia representante liu husi partidu politiku sira.

Ita hatene katak elisaun Parlamentar bazeia ba lista partido politiku i partidu ida ida iha nia regras atu halo selesaun nia ema ba iha lista partidu nia (Representante feto maka tenki tuir lei eleitoral). Maibe atu hili ema nebe iha kapasidade em termus nia kualifikasaun “iha ka lae” atu sai legisladores, maka partidu iha kanar bo’ot liu husi grupu elit forca politika ida atu desidi ba ema nebe sira gosta, laos tuir povu nia hakarak.  Prosesu ne’e ita hare’e no observa dadauk ona katak husi inisiu deit atu tau membru partidu ida ba iha lista, partidu sem hare’e no konsulta povu oinsa hili sira nia membru sai membru Parlamentu ida nebe representa/defende duni povu nia interese. Siknifika katak ema nebe mak bele sai duni hanesan ibun no tilun povu nia iha Parlamentu nasional antraves husi Partidu politiku nebe hatene lolos moris basiku povu nia i povu persiza kunhese duni sira husi sira nia kareira politika no area kualifikasaun. Kandidatu sira ba membru parlamentu labele hare’e deit husi servisu no loyaliade ba partidu no nia lider sira maibe sira persiza iha kapasidade atu hatene funsaun Parlamentu nia: legislasaun, fiskalizasaun no halo desizaun politika tuir interese nasional laos interese partidu politiku. Oinsa atu hetan duni kualiadade representante povu maka partidu sira persiza halo formasaun ba nia membru sira sem iha “political bargaining” ( negosiu politika ba interese privadu/grupo) entre membru partidu sira.       

Husi prosesu tau iha lista partidu deit, partidu barak la hare’e no kosulta ba povu sobre ema nebe maka bele duni atu representa povu iha Parlamentu. Prosesu ne’e bele hahu husi apresenta kandidatus sira nebe atu ba tuur iha parlamentu bele hahu husi izame publika (uji publik) hanesan fahe sira nia biodata politika liulliu husi area/fatin nebe sira atu mai tuur iha Parlamentu, por xemplu karik mai husi Dili, kandidatus sira persiza hatene duni situsaun basiku iha Dili i sira nia biodata no kualifikasaun tenki apresenta ba iha povu refere, atu nune povu bele hatene saida maka sira atu mai kolia no halo iha parlamentu nasional. Maibe por kontrariu durante tinan 15 ema haree deit maka maioria partidu hanesan organizasaun nebe repersenta nia aan iha parlamentu liu husi nia membru sira laos representante povu nia atu kolia no halo desizaun tuir povu nia moris. 

Wainhira membru partidu sai ona deputadu maka sira barak la iha kapasidade hakanar a’an iha Uma Fukun no lahatene sira nia funsaun oinsa atu representa povu maka ikus mai sira sei depende ba sira nia partidu  atu halo desizaun ba sira inderetamente, entaun sira hanesan sai ona representante partidu nia laos povu. Maibe wainhira membru partidu sira iha kapasidade atu sai depatadu e habesik a’an ba povu no povu konhese sira diak maka automatikamente sira bele halo desizaun politika ligislasaun tuir interese povu nia laos partidu nia. Deputados/membru parlamentu sira persiza hatene profundu katak laos partidu sira maka “selu” sira maibe povu maka selu sira no fo imunidade ho previlizu hamutuk fasilidades seluk seluk tan, purisu sira tenki representa i defende no fo preoridade ba interese povu nia.

Tuir kondisaun politika Timor-Leste nia, atu hetan lolos representante povu nia persiza apoio ho lei laos politika deit. Husi parte nee karik Komisaun Nasional Eletoral (CNE) persiza hanoin no halo proposta ida para bele hato’o tok ba parlamentu atu bele konsidera, oinsa kandidatu sira 65 iha lista partidu bele hetan formasaun husi intituisaun etsado ruma ou bele koopera ho partidu sira para sira bele halo formasaun ba sira nia membru sira sobre oinsa atu sai hanesan representante povu nia (sai membru parlamentu ne’e fasil, maibe atu sai representante povu maka laos fasil). Iha parte seluk, durante prosesu elisaun kandidatura ba membru parlamentu, kandidatu sira persiza publika sira nia biodata no kualifikasaun atraves husi sira nia partidu durante kampanha atu nune povu bele konhese sira no hatene katak sira maka representa duni sira iha parlamentu.  Ema matenek sempre dehan “ povu hatene no kunhese maka povu bele fo poder no sira bele sai hanesan representante povu nia maibe karik povu lahatene no konhese sira, oinsa ita bele dehan sira mak representante povu nia”. 

Durante priodo elisaun dala tolu (3) ona povu hili partidu politiku ba Parlamentu nasional (PN) maibe la siknifika povu hili sira nia representante. Povu fo konfiansa ba partidu hanesan orgnizasaun laos ba membru atu representa sira iha PN, pior liu maka hili ona membru partidu balun ba iha Parlamentu, sira kolia no halo lei tuir sira gostu sem hare’e kondisaun povu nia. Membru Parlamentu persiza kompriende katak aprova lei ida husi parlamentu ne’e, laos resultado, maibe resultado lolos mosu wainhira lei ida afeta no fo impaktu positivu ba povu nia moris. Espera katak elisaun 2017 partidu sira komesa hanoin oinsa atu hili duni sira nia membru atu sai duni lolos hanesan representante povu iha PN. Ikus liu, espera katak povu hatene no iha konsensia ona atu hili duni sira nia representante, laos representante partidu nebe defende deit interese partidu. Atu bele responde situsaun ida ne’e maka, dalan ida karik partidu sira mos komesa halo formasaun no promove oinsa sira nia membru atu bele representa duni povu iha Parlamentu nasional tamba povu nia mandatu maka sira lori ba parlamentu, laos partidu nia. Partidu politiku sira persiza hanoin ona katak elisaun hanesan sentru atu bele lori no tau valor ba povu nia votus atu bele lori mandato povu nia para halo mudansa ba iha povu nia vida husi kiak no mukit tuir hanesan kontexu Timor-Leste nia. 

Artigu ne’e sai propridade no reponsabilidade hakerek nain i la representa grupo no organizasaun ruma. Obrigado wain ba leitor sira.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.