VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20160801

Klarifikasaun Husi Estanislau Saldanha ba Deklarasaun Joven Vitima Husi Uatulari iha 29 Juilu 2016


Klarifikasaun husi Estanislau Saldanha ba Deklarasaun Joven Vitima sira husi Uatulari iha 29 Juilu 2016

Estanislau Saldanha
Klarifika informasaun balu konaba deklarasaun husi maun alin sira husi Uatulari konaba Januario Saldanha, Domingos Saldanha, ho familia Saldanha. Hau dehan maun-alin tanba husi sira nebee halo deklarasaun nee balu ami maun-alin ka maluk duni. Substansia deklarasaun balu hanesan tuir mai nee:

1. Domingos ho Januario Saldanha, hau nia maun ho hau nia pai involve iha oho ema (masakre) iha fatin-fatin iha Uatulari iha 1978-1983. Hau hanoin asaun oho ema nee krimi, intoleravel no belun sira iha evidensia bele lori ba Tribunal hodi julga. Maibe hau hatene persis hau nia aman ema nebe sibuk iha toos, natar no haree/bali karau dezde Portugues nia tempu. Nia iha oan sanulu resin rua (12) obriga nia servisu makas hodi sustenta. So Domingo deit mak nia ba misa/Igreija, deskansa total hodi dala ruma mak ba futu manu ho joga karta ho nia maun alin sira. Tanba nia laran ho liman moos no besik Igreija mak nia ho familia Nunumalau hotu berani sa'e foho Matebian (1978), nein hanoin rende, no tuun husi Matebian (la iha ida mate hela, maske bombardimentu masivu ho intensivu husi forsa Indonesia) tanba politika ho orientasaun Komando da Luta haruka populasaun sivil sira tuun ba vila. Nunee mos tinan 1999, hau nia pai ho familia Nunumalau tomak nebee iha Uatulari la halai ba Indonesia depois referendum, maski ema barak iha Uatulari rasik halai tun mai Vikeke hodi mai Dili no liu ba Indonesia. Hau nia maun Domingos iha tinan 1978-1985 iha deit Dili, no eskola iha SMP ho SPG iha Dili, fila dala ida ba Uatulari iha 1980 hodi foti ami (Carlos da Silva Saky, Afonso Lopes Saldanha, Saky nian maun, ho hau) mai Dili hodi eskola. Iha tempu neba, hau nia maun Domingos mos sei kiik, no hela iha Dili, oinsa bele involve masakre iha Uatulari entre tinan 1980-1983? Maske nunee, karik iha evidensia, bele lori ba tribunal, nia mos hakarak no prontu atu responsabiliza. 

2. Januario Saldanha, hau nia pai hadau natar iha Uatulari. Konfirma katak dezde Portugues nia tempu to’o okupasaun Indonesia, hau nia pai halo natar iha Faitun, Suku Matahoi, Postu Uatulari foun (Darabai). Natar seluk la iha, kecuali/eseptu, dala ruma, halo iha Nunumalau. Natar nee mos hau nia primu Alberto Ribeiro nian. Hau nia pai nia natar iha Faidebun, maibe dezde 1959, nia la halo natar ona iha neba, tanba ema seluk mak halo fali. Karik iha fali natar seluk, mak hau nia pai hadau ema nian karik, favor maun-alin Uatulari sira bele hatudu ba, no ami oan sira bele fo fali kedas. Hau nia pai ema agrikultor isin tanba nee nia hakarak servisu iha natar ho toos laran, no dala barak haree moos karau. Tanba nee, nia lakohi hela iha sidade. Hanesan mai iha Dili, nia hakarak fila kedas tanba hakarak halo natar ho toos. Tanba susar kaer metin nia (hau nia aman) hela iha Dili, ami oan sira bainhira hela iha Balide, iha rai pedasuk ida iha uma oin, ami husik nia halo toos, nunee bele kaer metin nia hela iha Dili. Maibe nee mos nia la tahan no husu atu fila ba Uatulari tanba alein hanoin nia natar, toos ho karau iha Uatulari, toos (kantreiru) nebee ami hatudu ba nia iha Dili mos kikuan hela. 

3. Januario Saldanha, hau nia pai, hadau karau ema nian. Hau hato’o katak hau nia aman ho familia Nunumalau iha karau dezde Portugues nia tempu to’o okupasaun Indonesia. Laos iha okupasaun nia tempu mak foin iha karau. Mezmu iha 1959, iha revolta 1959 iha Uatulari ho Uatucarbau, familia Nunumalau nia uma motuk hotu, sasan lakon hotu, familia balu mate, maibe la kleur deit tanba servisu makas, uma ho karau sira iha fali deit, no karau sira nee to’o ikus hau rasik mak haree no husik hela iha Lena Aibubur laran, antes sa'e foho Matebian iha tinan 1978. Ami oan sira (exepsaun sira kiik hahu husi Dr. Saturnino Saldanha), hot-hotu ba halo natar, toos ho haree karau, biar feto ka mane, bainhira sai husi eskola. Profisaun halo natar, toos ho haree karau nee hahu menus ona iha tinan 1980, bainhira ami eskola iha Dili. Tanba ami nia tempu barak liu iha Dili, dala ruma deit mak ami fila ba Uatulari kuandu feriadu natal/tinan foun. Iha tinan 1978, depois tuun husi Matebian, maun-alin ho primu sira hahu mai eskola iha Dili, tanba hau nia maun Salvador ho Jose Sousa servisu ona iha Dili, no ami hela iha Kintal boot (Edifisiu PM ho Kantor Pos nia kotuk) iha uma duut kiik ida, la iha kuartu, maibe ema besik 40 resin mak hela uma nee. 

4. Januario Saldanha, hau nia aman, hadau natar ho karau mak fo eskola ami oan sira to’o S1, S2 ho S3. Hato'o deit katak eskola tenki iha vontade boot inan-aman ho oan hotu, osan ho riku deit la to’o. Hau nian aman ho inan nee, ema la hatene lee ho hakerek, maibe sira iha vokasaun forti tebes atu haruka nia oan sira ba eskola atu la bele beik hanesan sira. Sira besik ba igreija, hatuir tradisaun beiala nian, halo karidade no halo lia no tulun ema seluk. Tanba sira fiar katak bainhira kaer metin fiar (relijiaun ho kultura nian), ita laran moos ho halo diak ba ema seluk, Maromak, matebian ho ema seluk sei tulun ita. Hau nia aman la halo uma diak no husik hela riku ba nia oan sira dezde Portugues nia tempu, to’o nia mate ka to’o agora mos ami sedauk iha uma diak (uma sementadu), obra ninian ruma iha Uatulari, exepsaun nia manefoun, Ildefonso Magalhães (matebian no veteranu ida) mak halo uma sementadu ida iha Uatulari no uma nee ema sunu iha 2007 depois eleisaun jeral ba Parlamentu Nasional, no to’o agora husik abandonadu. Maibe nia hakarak investe makas ba nia oan sira nia eskola, no eskola nee tenki ida diak. Tanba nee, iha tempu Portugues kedas, nia haruka nia oan sira eskola iha Kolejiu Ossu, balu eskola iha Eskola Teknika ho Liceu Dili. Sira kiik mak eskola iha Uatulari. Karik la iha revolusaun iha Portugal iha 1974, nia oan sira barak ba ona eskola iha Portugal tanba barak mak hetan Kuadru de Onra iha eskola. Nia subrinu ida, Gregorio Basilio de Carvalho "Lobodara" (Komandante FALINTIL ida, tentara sira oho iha Fatubesi, Ermera, to’o agora la hetan nia ruin) ho subrina Madre Celeste de Carvalho (milisia oho iha Lautem iha tinan 1999 depois referendum) hahu loke dalang no ba tiha ona Portugal. Tanba nee, Januario Saldanha nia oan sira laos iha okupasaun Indonesia nia tempu mak tama eskola diak maibe, uluk kedas, iha Portugues nia tempu tanba nia servisu no vontade makas. Januario Saldanha nia oan sira balu eskola iha universidade tanba hetan bolsu estudu tanba notas diak. João Mariano Saldanha hetan bolsu estudu ba Sekolah Peternakan Menengah Atas Malang (SNAKMA) no buka dalang mesak tuir ujian persamaan SMA (Eskola Sekundaria), tama STIKMA Malang, maibe la hotu, no kontinua fali iha UKSW Salatiga tanba bolsu estudu. Bolseiru sira seluk iha UKSW Salatiga mak Dr. Benjamim Corte Real (Eis Reitor UNTL), Dr. Aurelio Guterres (Eis Reitor UNTL), Dr. Francisco da Costa Guterres (Eis Sekretariu Estadu), Dr. Rui Gomes (Aktual Sefi Casa Civil, Gabineti PR), Dr. Aderito de Jesus Soares (Eis Prezidenti KAK) ho seluk tan. Hau manan bolsu estudu tanba lulus PMDK (tama universidade laliu husi teste tanba notas diak/juara iha SMAK St. Yoseph Dili) no eskola iha UNDIP Semarang. Iha tempu neba, bolseiru sira seluk iha Semarang mak Dr. Rui Araujo (Aktual PM), Dra. Odete Viegas ho Dra. Santina Gomes, Dra. Terezinha Viegas (Aktual Sekretaria Estadu ba Asuntu Parlamentar) ho Dr. Domingos Barreto (Prakurador), Dr. Liborio (mediku) ho seluk tan. Depois nee, João Saldanha hanorin iha UNKRIDA Jakarta ho Universitas Atma Jaya Jakarta no ba kontinua eskola iha Amerika (S2/S3) tanba hetan bolsu estudu husi Fulbright ho Ford Foundation. Hau ba eskola iha New Zeland hola S2 (master) hamutuk ho Dr. Rui Araujo (aktual PM), Dr. João Martins (aktual dekanu Fakuldade Medicina UNTL), Dr. Edmundo Viegas (Aktual Diretor Exekutivu ANAAA), Dr. Jorge Teme (Deputadu no Eis Ministru), Dr. Anacleto Ribeiro (asesor iha Gabineti PM Rui Maria nian) tanba pasa selesaun bolsa estudu NZAID nian. Saturnino Saldanha ba eskola espesialista mediku (Ortopdeik) iha Universitas Kebangsaan Malaysia (UKM), Malaysia, tanba notas diak no dedikasaun servisu, nunee hetan bolsa estudu. Seluk servisu ona mak foin eskola, selu mesak no halo hotu sira nian S1 (Salvador iha Atma Jaya Jakarta, Domingos iha UNTIM Dili ho Melly iha UNDIL Dili). Alin sira balu, ami maun ho bin sira servisu ona mak tau osan hamutuk hodi selu sira ba eskola iha Indonesia (Saturnino iha UNDIP Semarang, Angelina iha UNIKA Semarang ho Taki iha UKSW Salatiga). 

5. Ema barak kala hanoin aat tanba dehan familia Saldanha ho Nunumalau nee otonomi hotu. Realidade familia Saldanha, balu hili duni otonomi maibe barak mos vota ba ukun an, maski laos hotu ativista ho veteranu ukun an, maibe hanesan ema baibain. No familia Nunumalau balu sai ativista ba ukun an, no balu ativista humanismu. Ativista otonomi nee mak Salvador Januario Ximenes Soares, ho Domingos Saldanha, hau nia maun, no sira rasik rekuinesi, no sira kontribui ba dame ho unidade Timor-Leste nudar nasaun soberanu, bainhira CNRT/UNO konvida fila mai Timor-Leste iha 1999. No familia Nunumalau ativista ukun an mak Gregorio Basilio de Carvalho "Lobodara" (Komandante FALINTIL IDA GRAU 1) ho Carlos da Silva Lopes "Saky" (fundador RENETIL ida). No ativista humanismu mak Madre Celesta de Carvalho (mate iha Lautem tanba milisia oho). 

Ba hau, hahalok oho ema, hadau natar ho karau nee krimi no nia fatin mak hasoru justisa iha tribunal. Nunee karik hau nia aman, Januario Saldanha, ho maun Domingos Saldanha, hau nia aman ki'ik Jacob de Carvalho (uluk iha ailaran mos kaer kilat nudar FALINTIL) oho ema ruma, hadau ema nia natar ho karau, favor hato’o ba Polisia ho Tribunal.  Maibe ba hau, lia loos sempre loos, lia bosok sempre sala. Tanba nee, lalika tauk hodi hato’o no defende lia loos. Tanba Maromak ho matebean sira hadomi ema sira nebee laran moos no liman moos hodi halo buat loos ba ema barak nia diak. Maibe se mak halo sala, no la onestu mos todan hotu. 

Maromak sei akompaina Uatulari oan hotu, no mos Timor oan hotu. Hau fiar tebes katak Uatulari oan sei hamutuk hodi hadia Uatulari no Timor-Leste. Uatulari ho Timor-Leste tenki ba oin.*

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.