VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20160529

“Revolução da Ternura”: Politika Batina Mutin. Papa Francisco dehan: “Pecador, sim! Traidor, não!”

Revolução da Ternura”: Politika Batina Mutin. Papa Francisco dehan: “Pecador, sim! Traidor, não!”

Martinho G. da Silva Gusmão
Docente filosofia politica
ISFIT, Dom Jaime Garcia Goulart
Fatumeta, Dili

Martinho G. da Silva Gusmão
Docente filosofia politica
ISFIT, Dom Jaime Garcia Goulart
Fatumeta, Dili
Hau nia artigo 2 – “Politika Samean, Etika Falur. Nicolau Lobato dehan, ‘Não é como realmente, de facto, Timor-Leste é dos timores” no “Carta Aberta: HANOIN 20 MAIU HAMUTUK HO NICOLAU LOBATO” hamosu tenção política, halo Hon. Eládio Faculto, Hon. Manuel Gaspar, Hon. Ilda da Conceição, Hon. Antoninho Bianco no Hon. Natalino dos Santos foti reação quase hanesan rai atu naben de’it ona. Hanesan Timor-Leste nee iha ona situação emergência nia laran. Liu-liu hakarak lori hau ba Tribunal.

Iha facebook, Dr. Mari Alkatiri hakerek katak “Martinho Gusmão ne’e tabeledor ... agora tabele fali ona ba Nicolau Lobato”. Ninia sobrinho Mar’i Alkatiri Jr., (Bahder Alkatiri nia oan) mos dehan “asu hatenu ... hasoru ami nia família”. Ema too 10-20 hanesan ne’e iha FB nebe fanaticamente fo apoio ba Mari Alkatiri ho nia família sira hodi hasai lia foer no tolok hasoru ha’u. Maibe, fantástico tebes katak besik 10.000 resin mak “like” hau nia artigo (fórum-hakeseuk dehan visited website besik 40.000), liu 1.000 mak comentário positivo, no liu 100 mak “share” ha’u nia pensamento. Significa, ha’u nia pensamento hamosu ona revolução ba mentalidade política Timor-Leste nian. Bele dehan: dekolonisasi hati-diri (ne’e ha’u nia teoria uluk sei luta iha RENETIL laran).

Importante: ema barak hahu hanoin no hetan surprise tan sa mak Timor-oan sira adora fali Partido-Fretilin no Mari Alkatiri hodi haluha tiha fali NICOLAU LOBATO no FRETILIN? Foinsae sira barak mak hanoin ona katak Partido-Fretilin la hanesan ho FRETILIN! Durante ne’e ema bosok sira, “Agora, Amo hakerek mak ami hahu loke matan!”

Husi sikun psikoanalisis ita bele hare katak, Partido-Fretilin no Mari Alkatiri sofre “neurosis” (hahalok hanesan bingung, panik no tauk), tan entre mehi no moris ne’e la nyambung, dalan husi ideal ba real kotu iha klaran. Uluk, Tasi-Timor, tuir mai LPV, agora ZEESM. Buat hirak ne’e halo Partido-Fretilin hanesan lanu todan! Tan ne’e, wainhira ita hato’o ideia ruma, sira halo reasaun neurótico no traumático (hanesan pasiente sira iha RS Jiwa ka labarik meak-oan wainhira hare doutor mosu). Ema sira ne’e lakohi hasoru philosophical therapeutic (Sigmund Freud; Ludwig Wittgenstein) – sira tauk atu hanoin tuir filosofia. Sa tan, fila hikas ba FUNDADOR lolos nia hanoin. Mak haruka Partido-Fretilin atu fila ba HUN no ABUT, ne’e katak fokit sai sira husi “status quo” (fatin be metin ona). Ne’e duni, rona NICOLAU LOBATO nia liafuan, sira sente hanesan hare mate-klamar. Iha momento ida ne’e, tan ha’u hanesan lia-na’in ka matan-dok nebe bolu hikas NICOLAU nia klamar mai, então sira mos hare ha’u nakdedar fali. Rona de’it ha’u ko’alia ka hare de’it ha’u mosu iha media, Deputado Manuel Gaspar, Deputado Eladio Faculto, Deputada Ilda Conceição, Deputado Antoninho Bianco no Deputado Natalino dos Santos, iha PN laran tur la metin, halo declaração hanesan labarik sira tauk no pânico hare mate-klamar mak mosu! Hare ha’u nia BATINA, sira sente hanesan pasien sakit jiwa nebe hare doutor ida mak lori moto-sera mai atu tesi sira nia fuk ka ko’a liman kukun.

Depois mosu ema hanesan Lorico Lorosae no @Jose Antonio Belo, utu oan ida Konis Maubere (sira falun an iha ID pseudonomia; ha’u la dehan ID falso), no seluk tan – atu defende sira nia ideologia mamuk. Lian maka’as, maibe bidon mamuk! Iha psicologia, wainhira ema gosta liu usa “pseudonomia” (naran seluk nebe la los) significa nia tauk ho nia-an rasik, moe hare nia oin iha lalenok, sofre “inferioridade” (minder, ka mental kuirambu), tan tauk mate-klamar mai rakut fali nia karik! Pseudonomia mos hatudu hanoin ka pensamento “pseudo” – katak hanoin nebe la genuine, la original: sarak mosu iha FB hodi terkenal netik. Ha’u sente, sira lubuk ida mak tur hamutuk halo discussão, depois ema ida mak hakerek tutan, hanesan notulen ida hodi fakar sai frustração, depresi no raiva (kebencian) iha laran. Nune’e, se ita sani/ le saída mak Lorico Lorosae no @Jose Antonio Belo hakerek, ita sente kedas “confused soul” (jiwa yang kacau; hati yang galau), “fiu kotu” iha dalan klaran, frase ida ba frase seluk dala ruma la hatudu compatibilidade lógica – aliás, gagap no gagu. Liafuan ida ba liafuan seluk hanesan cacing kepanasan. Fundamento hanesan ema kebakaran brewok.

Liu husi artigo ida ne’e, ha’u hakarak reformula assunto 3 nebe mosu iha fundo – (1) problema nebe ita hasoru; (2) Revolução da Ternura; no (3) política batina mutin.

1.  Problema nebe ita hasoru

Problema nebe ita hasoru hodi ke’e nia hun no abut ne’e iha Mari Alkatiri ka Xanana ka Partido-Fretilin ka Partido-CNRT? Ema oituan nebe foti lia hasoru ha’u, hatudu “pseudo”, hanoin nebe la asli. Ou, hanesan ema nebe riba tun ba ulun baku iha rai, hamrik mai geger otak tiha ona, tan ne’e ko’alia husi nebe atu too iha nebe mos ita la compreende ona.

Lae! Ita nia problema la’os individual ka pessoal. Ha’u la iha problema ho Mari Alkatiri. La iha problema ho ema sira iha Partido-Fretilin nia laran. Ha’u kleur ona la hasoru malu ho Xanana, sa tan ko’alia ho nia. Maski hela iha Manatuto (Xanana nia rain), ha’u mos la hetan projecto igreja nian, sa tan projecto pessoal. Ha’u mos la iha “urusan” ho CNRT. Ho belun Miguel Menetelu, Dionisio Babo no Nina Lemos, ha’u di’ak nafatin. Se sira agora odio hau no atu halo vingança mos, ha’u nia laran mos nafatin.

Problema nia hun no abut ne’e, tuir matenek oituan husi filosofia política nebe ha’u hetan, hanaran Geistlichen hintergrund (bahasa Jerman) – ka iha Portugues dehan segredo da alma ka espírito fundamental nebe haksumik iha Lei-Inan nia laran. Bahasa Indonesia karik dehan: jiwa dasar konstitusi.

Iha Preâmbulo (Makloken) hakerek nune’e, “Plenamente conscientes da necessidade de se erigir uma CULTURA DEMOCRÁTICA e institucional própria de um Estado de Direito onde o RESPEITO PELA CONSTITUIÇÃO, pelas leis e pelas instituições DEMOCRATICAMENTE ELEITAS sejam a sua base inquestionável; ...”! Ha’u hanoin, Timor-Leste hakat dook liu ona (di’ak liu Portugal no Indonesia karik) hodi hatur cultura democrática iha ninia sistema politica, no la’os ona regime democrático.

Regime democrático ne’e ideologia personalista – katak, hana’i no hahi ema ida ka grupo/família ida nu’udar “proprietário” (pemilik) Estado ida. Sira moris di’ak, ema hotu tenki fiar katak Estado moris di’ak. Sira moris la di’ak, ema hotu tenki nonok tane metin sira hodi louva nafatin sira nia di’ak uluk nian. Husi ne’e mak mosu cultus individus – katak, halo ema/ grupo/ família ida ne’e sai “lulik” nebe ninia atan sira tuku-tur ba rai hodi hana’i no hahi, hasa’e buat karan sira ... “projecto” no ninia lucro. Iha otas política moderna nia laran, regime democrático mak Adolf Hittler (Jerman), Lenin, Joseph Stalin (Uni Sovyet), Mao Tse Tung (RRCina), Benito Mussolini (Italia), António de Oliveira Salazar (Portugal), Franco (Espanha)! Iha ita nia rai, ita sai husi Salazar ba hasoru kedas Soeharto. Soeharto mosu tan revolução hasoru Soekarno.

Ita sai husi regime democrático S-3 (Salazar, Soekarno, Soeharto), ba kedas cultura democratica! Maibe, infelizmente husi cultura democrática ita monu tama fali ba regime democrático nia ku’ak laran! Hahu wainhira iha Fevereiro 2016 (imagina, Fevereiro 2006!!!), Deputado sira husi PN – liu-liu Partido-Fretilin no Partido-CNRT halo ataque hasoru Presidente da República, Taur Matan Ruak. La’os “problema” saída mak PR ko’alia hodi hatur ba Deputado/a sira nia futar oin, maibe tan de’it PR temi naran Lulik, naran Santo: Mari Alkatiri no Xanana Gusmão! Ba Partido-Fretilin no Partido-CNRT, ema na’in rua ne’e “lulik” – tan ne’e “keta jura falsu, keta temi let maromak rua ne’e nia naran”! Tuir psikoanalisis Sigmund Freud, sira na’in rua ne’e hanesan “Totem and Taboo”, Meik no Kroat! La’os NICOLAU LOBATO ka Xavier do Amaral. Ba partido rua ne’e, TMR halo ona “pecado boot”, tan temi let naran lulik ne’e. Nune’e, sira hakarak lori TMR ba “inferno político” nia laran. Declaração husi Bancada Fretilin no CNRT halo ita hare tiha Hon. Francisco M. Branco no Hon. Natalino dos Santos hanesan psikopat nebe ataca “brutalmente” Presidência da República nu’udar instituição no PR Taur Matan Ruak nu’udar pessoal, hanesan fali funu ne’e Mari Alkatiri mak maka’as liu TMR ka Xanana Gusmão mesak de’it mak luta! To’o sira hakarak foti processo atu halo “inquérito”, ho finalidade atu halo “impeachment” (pecat PR). Maibe, Deputado sira la iha ida mak hakarak halo “inquérito” ba saída mak PR foti iha PN nia oin.

Keta haluha: uluk wainhira reorganiza luta iha ai-laran 1980-ba leten mosu conflito barak no todan, to’o fakar ran. Ema sira iha FRETILIN laran mak fakar fali FRETILIN nia ran rasik. Iha momento “critico” ne’e mak TMR mosu; nia mak l’umo in gamba (italiano): ema nebe sama ain metin iha rai, tuba rai metin hodi resolve problema. Liman mamuk, la lori forsa armada. Nia lori de’it nia fuan laran nu’udar consciencia critica da nação. Nia mak “reorganiza” resistência iha “uma laran”. Wainhira forsa inimiga kaer metin Xanana lori ba dadur, TMR mak kaer comando (1992-1999). Iha crise 2006, TMR mak iha klaran atu resolve problema. La’os Xanana. Sa tan Alkatiri.

Conflito mosu tan exoneração ba Chefe de Estado Maior General F-FDTL. Halo nusa ba mos, nu’udar académico no docente ética social-(politica), ha’u moe hare Lere Anan Timur ninia “resposta” ba TMR. Ha’u hein, oinsa mak Dr. Mari Alkatiri halo comentário konaba LAT, se nia compreende ka estuda ona ética social hanesan ha’u estuda iha Eropa.
To’o wainhira Dr. Dionisio Babo haruka carta atu hasai PD husi Governo ha’u hahu reagem atu defende DIGNIDADE rai ida ne’e no povo doben ida ne’e. Lae! Ita labele husi TIMOR-LESTE naksobu iha vandalismo nia laran. Wainhira PM Rui M. Araujo la hasai membro PD, Ministro Babo husu atu sira sai independente de’it. PD simu “tuntutan”. Lakohi nafatin. Mosu mai, Ministro Miguel Manetelu no Sekretaria do Estado Nina Lemos, quase ho expressão “bengis” hanesan atu duni sai ema husi partido nia laran. Ha’u shock ho hahalok husi “geração foun”. Ha’u “kecewa” la halimar. Ha’u “putus asa” kedas hare oinsa mak ema di’ak sira derepente sai tiha “kejam lebih dari ibu tiri”.

Lae! CULTURA DEMOCRÁTICA la’os hanesan ne’e. Ita geração foun sira luta iha Indonesia, tuir RENETIL no IMPETTU, ita nia maluk sira luta iha Timor laran DSMPTT ... Lorico Aswain ... ita “combate” hasoru REGIME DEMOCRÁTICO Soeharto – “Demokrasi Pancasila”. Xanana no Alkatiri ko’alia konaba tranformação da geração sai tiha fali boomerang nebe tidin líder foinsae sira nia rentos arbiru de’it ona.

Ha’u foti Problema ida uluk mak: RESPEITO PELA CONSTITUIÇÃO. Ba ha’u, hakruk ba Lei-Inan ne’e hanesan de’it ho RESPEITO ba POVO. Tan, “A soberania reside no POVO, que a exerce nos termos da CONSTITUIÇÃO” (artigo 2o n. 1). Kbiit iha povo nia liman, nebe hala’o tuir Constituição! Presidência da República ne’e Instituição Constitucional ida nebe tula iha Presidente da República nia leten. Hanesan mos Parlamento Nacional no Governo ho Tribunais. Ha’u loke tun sae ita nia Lei-Inan hamutuk 170 artigos: la iha INSTITUIÇÃO ida mak hanaran Mari Alkatiri no Xanana Gusmão; la iha instituição mak naran Dionisio Babo, Miguel Manetelu no Nina Lemos. Sa tan instituição Natalino dos Santos, Manuel Gaspar da Silva no Eládio Faculto. Agora, wainhira ita la fiar ona “institucional própria de um Estado de Direito hanesan PR, PN, Governo no Tribunais, ... Estado ne’e atu sai saída?

Problema ida seluk: TR declara ona katak decisão PR nian la sala! Ne’e duni, exoneração ne’e los ona! Povo tomak hakfodak, wainhira General Lere Anan Timur dehan lakohi sai husi nia cargo nu’uda Chefe Estado Maior General F-FDTL nian. La’os halo di’ak sasan sira, Governo lori tan fali proposta foun ba hodi estraga liu tan situação. Maibe, Governo tuda tahu ba PR nia oin laran. Tan sa mak General Lere halo petisaun hamutuk ho veterano FALINTIL hasoru PR? Sa tan dehan, veterano FALINTIL mak sai fator determinante iha Timor-Leste! Liafuan sira iha petisaun nia laran, hatudu momos hanesan fali TMR ne’e mai husi Maputo ka Lisboa ka Australia be la involve iha luta armada. Ha’u hanoin, Comandante em Chefe das FALINTIL hanesan NICOLAU LOBATO hateten: “O POVO de Timor-Leste está reconstruindo com o seu próprio suor, com o seu próprio sangue” atu ita too ohin loron ukun-rasik-an! FALINTIL rasik dehan bebeik, “POVO mak we, FALINTIL mak ikan”. Ikan mak faktor determinante ka we mak determina ikan nia moris?

Problema ida ikus: DEMOCRATICAMENTE ELEITAS sejam a sua base inquestionável. Ha’u la compreende tan sa mak CNRT “unilateralmente” duni sai PD husi posição Vice-Presidente PN; to’o hetan dalan karik, CNRT bele “gusur” hotu Chefe da Bancada, no duni sai PD husi Governo. Tan sa mak, CNRT rasik duni sai ninia ema rasik husi Presidente PN. Pelo menos, to’o agora ha’u la hetan explicação iha publico konaba razão lolos! Maibe, CNRT no PD, hanesan mos Fretilin no FM ne’e “democraticamente eleitas”, tan sa mak CNRT hakarak sai “superior” no “supermen” ka “bionic women”? CNRT iha Estado nia leten ka Estado mak iha CNRT nia leten? Fretilin iha Alkatiri nia leten ka okos?

2.  Revolução da Ternura

Maibe, ha’u bele dehan katak iha momento ida ne’e TMR halo revolução da ternura. Ema ida nebe halo política ho fuan. Halo politica tan RESPEITA ba POVO, maski nia sacrifica CONSTITUIÇÃO atu bele “fo ksolok” ba Lere Anan Timur ho nia maluk sira veterano, ba Maun Boot Kay Rala Xanana Gusmão no Mari Alkatiri, ba Partido-CNRT no Partido-Fretilin. Husi biban seluk, PD mos koko atu haraik-an hodi lakohi sobu Governo. Lakohi foti hahalok politica ruma atu provoca nune’e bele mosu dissolução ba PN.

Maibe, dala ida tan, neurosis politik sira tuda fali sala ba PR no PD nia leten. Hanesan fali Taur Matan Ruak no Adriano do Nascimento, ka, Virgilio Hornay, Lurdes Bessa, Antonio Conceição, Mariano Assanami, no seluk tan mak sala. To’o ikus, La Sama mos sala hotu tan sa mak nia mate! Partido-Fretilin no Partido-CNRT fase liman fase ain tur nas calmas.

Conceito REVOLUÇÃO DA TERNURA ne’e ha’u foti husi lia-menon nebe PAPA FRANCISCO hato’o ba Bispo sira iha mundo, nune’e mos ba Bispo sira husi Timor-Leste. Saída mak revolução da ternura ne’e lerek? Tuir lolos, TMR nu’udar PR no “Comandante Supremo” haruka captura Jeneral Lere tan la hakruk ba Constituição no Tribunal. Kaer Governo no halo dissolução, usa meios tomak atu “garante” Estado tomak no Povo. Maibe lae! TMR halo revolução da ternura! Revolução ida ne’e katak ita labele lori violência, terror no demolição hasoru ema seluk. Ho de’it senyum. Ho hakmatek. Ho damen. Ho kakutak. Ho fuan. Dehan lia-los ne’e hanesan caridade ida. Defende lia-los ne’e hanesan virtude ida. Maski fuan moras no laran kanek, tan maluk rasik halo traição ba malu iha ema tomak nia oin.

Ha’u fo exemplo ida, iha Setembro 1999 ... refugiado sira iha Manatuto hetan ameasa husi Team Rajawali. Sira haruka mensagem ba ha’u, katak, se KORAMIL ida iha Soibada ne’e mak la husik, milisi no tentara sei oho hotu sira iha Manatuto. Ho ta’uk no laran nakdedar, ha’u ba kedas visita refugiado sira iha Manatuto, no hasoru kedas comandante Pak Edy. TAU BATINA mak ba hamutuk ho Madre Herminia Cazzaniga no Madre Celeste Pinto (ikus mai, milisi oho sira na’in 2 iha Lautem). La lori kilat. Fila housi Manatuto, ha’u hetan tan ameasa husi tentara iha Pos Laleia, tan L7 hadau sira nia kilat iha Sukaer-Laran Vemasse. Ha’u telefone kedas TMR iha Wai-mori: urgente!  (Telefone Satelit ida Falur Rate Laek fo ba ha’u atu kaer iha Vila Laran hodi contacto sira iha Waimori). Bele dehan ha’u “Comandante Sektor Vila”, Frater Jacinto F. Xavier (mate iha Lautem, Milisi mak oho sira na’in 5 hatais BATINA hotu) kaer “operação”. Saída mak TMR halo? Nia hakilar iha telefone, “Sai husi neba, PADRE, la iha ona tolerância ... ami agora tenki halo operação. Xanana husu atu tahan-an. Nia tanis hela de’it. Ha’u dehan ona ba nia, mata-wen de’it la to’o. Agora ha’u mak manda. Amo agora kedas ses!” Ha’u hakfodak la halimar. Tan TMR nunca hakilar ha’u. Nia ema ida nebe suave no sorridente. Dala ida ne’e: ahi klak mak mai! No, los duni ... L7 ho ninia membro halo operação taka sira iha Laleia, ra’ut sira lubuk ida. Iha Latin dehan, líder hanesan TMR ne’e fortiter in re, suaviter in modo ... metin iha fatin, maibe halus iha dalan. To’o tempo dehan: lae! ... ne’e lae duni.

Tuir ha’u nia hare, política nebe TMR no PD halo, hanesan CULTURA DEMOCRÁTICA ida nebe moris husi revolução da ternura ida ne’e. Ha’u sente hanesan lia-menon murak mean nebe NICOLAU LOBATO husik hela – “Não é como realmente, de facto, Timor-Leste é dos timores”. Ba Nicolau Lobato, TIMORES ne’e cultura ida ... relação “firaku” ho “kaladi”. Iha ami nia lian, FI (ita) + RAKU (maun-alin) = firaku, ita mesak maun-alin! KA(L) (maun) + ADI (alin) = kaladi, ita mesak mau-alin de’it. Xanana no Alkatiri ne’e Maun-Boot; Ramos Horta mos Maun Boot; ita sira seluk ne’e dehan Alin sira. Katak, culture of politics! TIMORES katak Timor-Leste ne’e ita hotu nian. FRETILIN nia política ita hotu nian tan nu’udar “MOVIMENTO DA VANGUARDA”, nu’udar “MOVIMENTO AMPLA QUE REUNE TODOS OS NACIONALISTAS”! Ne’e fundador FRETILIN sira mak hatur, inclui Mari Alkatiri hatene momos kedas konaba saída mak “programa vasto 1975” ne’e lerek!

Ema hotu nebe ataca no insulto ha’u, no fundo, lakohi hatene konaba NICOLAU LOBATO nia doutrina politica. Afinal, ha’u terang-terangan ko’alia atu HANOIN HAMUTUK HO NICOLAU LOBATO. La’os hau mak inventa. La’os ha’u mak kestiona FRETILIN. Simples: “admiração e encanto” (kekaguman dan terpesona) ba NICOLAU LOBATO. Sala iha nebe? La iha ema ida mak hatudu. La iha ema ida mak hatan. Maibe, liu-liu hau sente ema sira iha Partido-Fretilin laran ne’e alergia ba NICOLAU LOBATO. Lori sira nia fingido no munafik hodi ataca no insulta fali ha’u ...! Sira LOUVA fali Dr. Mari Bin Amude Alkatiri nebe “la level” ho Nicolau ... astagafirullah aladziiiimmmm!

Tan sa mak Mari Alkatiri la defende FRETILIN no NICOLAU LOBATO maibe tebe-retek de’it ho ninia Partido-Fretilin? Ba ha’u, Partido-Fetilin la hanesan ho FRETILIN. Husi ki’ik kedas, ha’u nia aman nu’udar delegado ki’ik ida, ha’u nia aman sarani nu’udar delegado ailebo ida dehan bebeik katak se de’it mak luta ba ukun-an, nia ne’e FRETILIN. Ukun-an tiha, FRETILIN sei taka ... no ema hotu bele hari’i partido ida-idak. Hau rona dala ruma sira dehan, ne’e programa husi VICENTE SAHE. Ne’e doutrina husi NICOLAU LOBATO. Claro sira ko’alia ne’e bisu-bisu de’it ... la brani ko’alia iha publico, la brani tun ba liuron atu halo demonstração, sa tan lori ba TRIBUNAL. Buka mate karik?!

Senhor Manuel Gaspar no Senhor (alin) Eládio Faculto la hatene kariiiiik, Partido-Fretilin ne’e Mari Alkatiri ho Lu-Olo mak hari’i iha 2000/2001 atu compete ba eleição Assembleia Constituinte 2002. La’os FRETILIN nebe mai husi Francisco Xavier do Amaral, Nicolau Lobato, Ramos Horta, Francisco Borja da Costa, no sira seluk tan. Senhor Mari Alkatiri ne’e “salah satu pendiri” de’it, la’os satu-satunya iha FRETILIN! Agora nia mak único iha Partido-Fretilin nia laran. Githu aja kok repoooot!!??

Luta POVO Timor-Leste ne’e tuir método REVOLUÇÃO DA TERNURA. Ne’e espírito no klamar POVO nian, hanesan Romo Y.B. Mangunwijaya (padre ida nebe sai ha’u nia mentor político to’o hasai gelar S-2) dehan, “... hamba hanyalah orang kecil yang tidak suka pertumpahan darah atau pun bahasa tombak. Tombak kami tenggang rasa, perisai kami hati yang terbuka, pedang kami kejujuran dan golok kami kegembiraan hati yang ikhlas bila orang lain maju dan berkembang” (1983: 221). Koko to’ok atu sente liafuan hirak ne’e hamutuk ho São Paulo iha Biblia Sagrada dehan, “Portanto, ponde-vos de pé e cingi os vossos rins com a verdade e revesti-vos da couraça da justiça, e calçai os vossos pés com a preparação do evangelho da paz, empunhando sempre o escudo da fé, com o qual podereis extinguir os dardos inflamados do Maligno. E tomai o capacete da salvação e a espada do Espírito, que Palavra de Deus” (Ef 6, 14-17).

3.  Política Batina Mutin

PADRE be hatais batina mutin bele halo política ka lae? Bele halo politica! Hanesan ha’u nia professor Rocco D’Ambrosio iha Pontificia Universidade Gregoriana Roma hakerek livro “Non Come Pilato” (2014) dehan PADRE sira labele hanesan Pilatus nebe hare injustiça, crueldade no barbareidade maibe fase liman iha ema nia ran no mate-wen nia leten. Ne’e hanesan “Pilatus fase liman” tiha maski hare katak Jesus Cristo hasoru perigo atu mate iha injustiça nia laran! Hanesan mos Romo Mangunwijaya hakerek livro, “Politik Hati Nurani” (1997), defende maka’as los Bispo Belo no Padre sira iha Timor-Timur tan sira mak hatudu lolos oinsa mak luta hodi hametin “Kemanusiaan yang adil dan beradab”. Romo Mangun ho jeito político “ternura” ida hakarak hahi Bispo no Padre sira, maibe mos choque Soeharto no regime Orde Baru hodi defende ninia BATINA rasik.

Maibe!!!! Hanesan Lorico Lorosae no @Jose Antonio Belo (na’in 2 ne’e usa ID-pseudo) hakerek, hanesan mos Deputado Natalino dos Santos no Deputado Manuel Gaspar ... ita bele hare linhamento geral ida katak sira hakarak tau odio no halo vingança ba IGREJA CATÓLICA. Maibe, sira la brani foti instituição Estado hodi riba ba instituição religiosa. Kebetulan sira hetan PADRE ida naran Martinho Germano da Silva Gusmão no bele usa atu hamosu conflito. Tuir lolos, lalika halo conflito.

Ha’u hanoin, problema la’os BATINA MUTIN sira hotu. La’os IGREJA CATÓLICA. La’os SARANI sira tomak. Problema iha HA’U rasik, tan ha’u insisti atu HANOIN HAMUTUK HO NICOLAU LOBATO. Ida ne’e halo Deputado sira no sira nia “apoiante” iha FB hanesan hare mate-klamar Nicolau Lobato nian! Governo hari ona estatua iha Lafatik Comoro atu fo homenagem ba nia; tau nia naran iha aeroporto, centro treinamento militar iha Metinaro, avenida. Maibe, buat sira ne’e hotu “mummy”! Ha’u hahu halo Mummy ida ne’e ko’alia, ke’e sai fali ninia klamar filosófica! Tan sa mak ema sira iha Partido-Fretilin no Partido-CNRT hetan “complexo de inferioridade” – menderita rasa minder hasoru ema baibain ida naran Martinho Germano da Silva Gusmão? Kebetulan nia PADRE ida husi IGREJA CATOLICA. Lalika lori partido, TRIBUNAL atu halo conflito hasoru cidadão ida. Sa tan, hakarak dada tama IGREJA CATOLICA iha conflito nebe la exite! Lolos karik, la’os Partido boot rua ne’e mak oficialmente loke “fogo” ho ha’u. So ema balun de’it, nebe la hatene historia, no sai “estrangeiro” iha Timor-Leste nia politica. Ema sira husi Partido rua ne’e FINJI ka “pura-pura” defende IGREJA liu husi dalan moral no ética, liu husi fiar sarani nian, maibe hanesan NA’I JESUS CRISTO dehan, sira ne’e “... vêm a vós disfarçado de ovelhas, mas por dentro são como lobos ferozes” (Mateus 7, 16) – “mai ba imi hatais hanesan bibi-oan, maibe iha laran sira hanesan asu-fuik nebe tolan tomak”. Ida ne’e mak Lorico Lorosae no @Jose Antonio Belo (ID pseudo ka falso), defende maka’as los Igreja, maibe sira “brutal”, “cruel” ... “lobos ferozes”. Sira usa teknik no gaya ISIS nian ka Al Qaeda nebe hakarak defende Islam, maibe lori brutalidade no crueldade nebe halo Islam sofre to’o ita hare mak la agoenta de’it.

Cidadão ida ne’e – Martinho Germano da Silva Gusmão – nebe hili dalan nu’udar PADRE la’os “único”, la’os “primeiro” no “ultimo” husi BATINA MUTIN sira nebe involve iha POLITICA. Historia Timor-oan sira nebe hatais BATINA MUTIN involve iha politica naruk liu no otas boot liu. Molok Deputado sira iha Partido-CNRT no Partido-Fretilin hatene halo politica, batina mutin soe dok ona!

Iha historia PADRE Gregório de Virgem Maria Barreto OP, Timor-oan dahuluk be sai na’ilulik (05/11/1826) halo ona politica. La iha documento atu hatudu nia mai husi nebe, maibe balun dehan Manatuto ka Laclo ka Oe-Cusse. Claro, nia la mai husi Arabe ka Cina-Macau. Iha tinan 1834 nia kaer knar ukun missão Timor-Solor, hela iha Dili, Manatuto no Oe-Cusse. Governador Frederico Leão Cabreira Valente (1834-1842) desconfia nia halo “clandestina” atu hadau poder, nune’e kaer Amo Timor-oan ne’e ba dadur tiha iha Lautem. Maibe, tan nia la sala ikus mai nia fila ba Dili no involve iha Comissão Governo nian. Bainhira governador José Joaquim Lopes fa’an Solor no Flores ba olandés sira, ema iha Larantuka la kohi simu soberania olandés. Governo haruka PADRE Gregório ba Larantuka atu halo hakmatek povo sira neba nian. Nia mos tur iha Comissão nebe halo estudo konaba disputa fronteira husi Portugal no Olanda, to’o ohin loron ita hetan baliza Timor-Leste no Timor-Ocidental. Iha 1856, PADRE ida ne’e husu boot sira iha Dominicano nian atu hakerek catecismo no doutrina sarani nian iha TETUM no baiqueno. Nia mak promotor dahuluk ba “lian tetum”, to’o ohin loron sai lingua official Timor-Leste nian. Nia mate iha 3 Abril 1867.

Timor oan seluk, PADRE Martinho da Costa Lopes (Laleia, Manatuto) sai Deputado iha Assembleia da República (1959-1964), tur iha Lisboa. Liu husi eleição geral, nia manan voto maioria hodi representa Timor. Molok ida ne’e representante POVO Timor nian la iha. Amo Martinho mak primeiro. Nia ko’alia bebeik konaba “sociedade solidaria e fraterna” nu’udar Deputado. Nia mak suporta Ramos-Horta atu publica conceito “Maubere” no “Mauberismo” iha boletim Seara.

Hahu 1965-1970, PADRE Jorge Barros Duarte (Same) sai Deputado hodi troka Amo Martinho. Nia sai mentor boot tebes ba NICOLAU LOBATO, Abilio de Araújo no Francisco Borja da Costa atu aprende POLITICA ba futuro Timor-Leste nian. Padre ida ne’e mak fo suporta maka’as atu foinsae sira ne’e la’os sai de’it ko’alia politica, maibe hakerek hakerek no hakerek beibeik.

Hahu 1977, MONSEIGNEUR Martinho da Costa Lopes sai Administrador Apostólico Ad Nutum Sanctae Sedis. Iha tempo neba, nia mesak de’it ... la iha tan ema seluk ... Mons. Martinho mesak mak tebe-rai iha Dili laran no la’o haleu Timor tomak. Romo Mangunwijaya dala ida dehan ba ha’u, “Uskupmu itu gendheng” (bulak), nia brani hateke Soeharto nia mata-laran no iha Jendral M. Jusuf nia oin hodi dehan tentara Indonesia brutal no oho POVO hodi halimar. Tan la agoenta ho nia “hahalok” contra Soeharto ne’e mak Jendral Benny Moerdani halo lobby politik atu hasai Mons. Martinho husi Timor-Leste, 1983. Ema taka dalan ba nia atu hasoru Papa João Paulo II. Maibe, nia hasoru Cardeal Agostinho Cassaroli, Sekretariu Estado Vaticano, nia hateke mata-laran mak dehan, “konaba teologia ita boot los no hau fiar, konaba politica no Timor nia sofrimento imi sala boot”. Romo Mangun dehan, “pancen gendheng” (bulak aat duni). Nota: ha’u hanoin hikas hasoru malu no kaer liman ho Legado Especial Papa nian, Cardeal Pitero Parolin (Sekretariu Estado) mai Timor-Leste, Nuncio Apostolico Mgr. Joseph Marino dehan ba nia, “Questo é Padre Martinho, lui in questi giorni ha fatto rabbiare i politici” (ida ne’e Padre Martinho, nia iha loron hirak ne’e laran halo político sira ran sae hela de’it). Cardeal hateke ha’u dehan, “Ah, sei tu?!” (Ah, o mak ne’e ga). Liafuan oituan de’it maibe bele sukat: iha “oficial” Vaticano balun nia matan, ha’u especialista iha politica.

Hahu 1983, Vaticano hili fali PADRE Carlos F.X. Belo SDB nu’udar Administrador Apostólico. Iha fulan Novembro 1984, nia hakerek Carta ba Comandante Kay Rala Xanana Gusmão, hakerek momos kedas, katak, se FRETILIN brani no manu-aman tan sa mak la ataka Bapak sira? Tan sa mak la sunu Bapak sira nia uma? Tan sa mak la foti Bapak sira nia sasan? Tan sa mak imi brani de’it assalta POVO mukit no ki’ak sira? Indonesia mak hetan kois Carta ida, kala, biduu tebee ... Maibe, Xanana subar carta ida ne’e no haruka ba Abilio de Araujo. Sira hotu subar tiha protesto ida ne’e. Xanana haruka lalais fali Carta ida ho proposta atu Bispo Belo ajuda luta. Maibe, tan Indonesia mos estraga POVO barak liu-liu tan hetan ajuda husi Hansip no Ratih, Makikit sira! Nune’e 1989 (6 Fevereiro) nia hakerek carta ba ONU atu husu REFERENDO. Nia mak luta maka’as atu Papa João Paulo II mai Timor-Timur maski padre balun no grupo indepencionista sira lakohi simu. To’o iha Dili, nia labele rein rai iha Comoro. Maibe, PADRE sira mak manobra atu nia bele rein rai iha Taci-tolu. Amo Papa mos halo missa iha TETUN. Ne’e duni, rein rai no halo missa ho Tetun iha Taci-tolu ne’e hanesan POLITICA BATINA MUTIN hodi halo “afirmação da identidade” Timor-Leste nian (la’os Portugal, hanesan Partido-Fretlin hanoin halo iha Oe-Cusse ne’e!!!). Husi visita ida ne’e mak Timor-Timur nia “justa causa” tama iha aredor politica Amo Papa nian. Ohin loron nia sai tiha ona SANTO.

Sa beik ida mak PN halo ba POVO SARANI. La’os lori São João Paulo II nu’udar padroeiro PN nian, maibe Xanana Gusmão, Mari Alkatiri, Vicente Guterres no Lu-Olo ba lori fali estátua Guru Sri Cinmoy (gado-gado espiritual) nu’udar padroeiro Deputado sira nian ... aaahh, babeur sae ona imi mak ne’e!

Timor-oan sira nebe iha rai liur lakohi hamutuk atu luta. Sira sukit malu no hatun malu hela de’it. Sira buka problema hela de’it. Tan ne’e la ajuda luta iha rai laran. Iha 1998, PADRE Domingos Soares “Maubere” no Filomeno Jacob SJ ba rasik iha Peniche Portugal hodi organiza convenção dahuluk nian ba luta na’in rai-liur (Diaspora) hodi hari’i Conselho Nacional da Resistência Timorense (CNRT). To’o nia lori nia mata-wen rasik tanis tui-tuir sira atu tur hamutuk hodi hanoin ba POVO nia situação. Labele hanoin sira nia kabun-laran de’it. Ne’e duni, CNRT ne’e PADRE sira mos “turut mendirikan dengan cucuran air mata”. Senhor Natalino dos Santos la hatene kariiiiik, iha 2007 ne’e mak Kay Rala Xanana Gusmão hari Partido-Congresso Nacional da Reconstrução Timorense. Beda kelas, boss! Ne’e duni, Partido-CNRT ne’e la hanesan ho CNRT.

Destino! Tradição! Ami sira “geração foun” BATINA MUTIN husi kedas Malang hahu tama RENETIL (1988) no falun hotu iha IMPETTU atu luta ba ukun-an. Sira nebe ki’ik liu iha Lahane no Balide mos involve, to’o tama mos iha massacre Santa Cruz, 12 Novembro 1991 nian. Ami hatene-an no hatene POLITIK HATI-NURANI. Tama RENETIL ka IMPETTU la’os atu hadau poder husi Indonesia, maibe moris iha NACIONALISMO foun ida.

Tuir Igreja Catolica, iha Código de Direito Canónico (CDC) dehan duni, “Os clérigos estão proibidos de assumir cargos públicos que importem a participação no exercício do poder civil” (can 285 §3). Na’ilulik sira labele kedas kaer cargo publico nebe hola tiha fali knar “poder civil” nia fatin (hanesan: executivo, legislativo, judicativo). Ne’e katak, PADRE ida labele hadau “poder civil” husi ema sira nebe “democraticamente eleitas” hanesan Lei-Inan dehan. Tan ne’e, Deputado/a ka Ministro/a sira santai de’it, tan PADRE sira bele ko’alia to’o nebe de’it mos sira sei la tama iha imi nia fatin atu hadau imi nia kadeira. CDC hatudu kedas ho liafuan “PROIBIDO” (dilarang). Poder civil ne’e ba de’it partido político sira nebe mak participa iha “órgãos do poder político” tuir eleição (CRDTL art. 70o n. 1).

Maibe, CDC mos dehan, “Os clérigos promovam e fomentem sempre e o mais possível a paz e a concórdia entre os homens, baseada na justiça” (can 287 §1). Husi ne’e ita hare kedas norma positiva no norma negativa. Ida uluk, PADRE ida iha “dever positivo” nebe nia halo baibain no bebeik atu hametin PAZ no hakmatek; la’os atu halakon de’it conflito, maibe liu-liu hari’i JUSTIÇA. Tan ne’e, iha Lei-Inan dehan los kedas, “Na sua vertente cultural e humana, a IGREJA CATÓLICA em Timor-Leste sempre soube assumir com dignidade o sofrimento de todo o POVO, colocando-se ao seu lado na defesa dos seus mais elementares direitos” (Preâmbulo, C-RDTL). Nune’e wainhira Estado Timor-Leste representa husi PM Rui M. Araújo no Vaticano representa husi ninia Secretário do Estado Cardeal Pietro Parolin assina ACORDO (14/08/2015) dehan nune’e, “A Igreja Católica e República Democrática de Timor-Leste reafirmam que, ... nas relações reciprocas, a respeitar plenamente tal principio e a colaborar mutuamente para a promoção integral do Homem, na justiça, na paz e no bem comum” (artigo 1o n. 2). Ne’e duni, Igreja no Estado, moral no politica hasoru malu iha justiça, paz no bem comum nia laran. Wainhira PADRE ida hala’o knar mak nia hare injustiça, discriminação, brutalidade no crueldade nia bele “usa meios” tomak atu halo defesa ba ema nia moris ka “a salvação das almas” tuir dalan Evangelho nian (doc. Gaudium et spes: 41, 42, 76). Hanesan ne’e, hakarak ka lakohi, PADRE ida sei hamutuk ho Estado atu lori lisuk ka tau iha nia kbaas leten hodi “Promover a edificação de uma sociedade com base na justiça social, criando o bem-estar material e espiritual dos cidadãos” (CRDTL artigo 6o e). Ema nebe dehan katak tau ketak IGREJA iha nia fatin no ESTADO iha nia fatin, simplesmente beik-ten ida nebe badiu tun sae, la hatene CONSTITUIÇÃO RDTL nian. Ema nebe dehan “Igreja hases an husi Estado nia moris” hatudu katak nia kakutak mamuk no la hatene katak Nicolau Lobato dehan, “Não é como relamente, de facto, Timor-Leste é dos timores”. Halo nusa ba mos IGREJA no ESTADO ninia moris mak iha dalan ida de’it “... construção de um país justo e próspero e o desenvolvimento de uma sociedade solidária e fraterna” (Preambulo, C-RDTL).

Ida seluk, “dever negativo” katak PADRE ida labele sai dirigente PARTIDO ka foti fatin ukun-na’in sira nian. Se ema ruma hare ka hatene momos ona katak PADRE Martinho Germano da Silva Gusmão tama iha quadro dirigente PD ka PLP nia laran, ka, hanesan Deputado Natalino dehan atu tama Partido-CNRT ka Partido-Fretilin ne’e automaticamente nia ba hatan kedas iha Bispo nia oin ka Amo Papa nia oin. Hakarak ka lakohi, Bispo sei dehan ba Amo Papa atu PADRE Martinho Gusmão “halot ona batina”! Maibe, la’os Santo Padre gadungan hanesan Manuel Gaspar ka Natalino dos Santos ho idiota sira iha facebook nia laran nebe tolok ka hateten aat ...! Se agora PADRE Martinho G. da Silva Gusmão hakerek bara-barak ne’e oinsa? Bele dehan, SARANI sira nebe halo politica “podem esperar orientação e impulso espiritual” (GS: 43) husi PADRE aktivista ida! Ba ida ne’e liberdade ema hotu nian. Hakarak simu ha’u nia hanoin, di’ak de’it! Lakohi simu ha’u nia hanoin mos di’ak nafatin! Saída mak hau hakerek ne’e la’os doutrina Igreja Catolica nian. La’os “oficial” husi Igreja. Simplesmente husi cidadão ida nebe kebetulan PADRE.

Ne’e duni, Deputado Manuel Gaspar da Silva, Deputado Antoninho Bianco, Deputado Natalino dos Santos, Deputado Eládio Faculto no Deputada Ilda da Conceição, hamutuk ho Lorico Lorosae no Jose Antonio Belo (na’in 2 ikus ne’e oknum): ita boot sira sarani mos kala sarani Natal no Pascoa de’it ka sarani hein missa matebian de’it (ka, fingido sai sarani wainhira iha cerimnia solene ruma) ... ha’u bele compreende imi tan la iha conhecimento luan no klean konaba Igreja no Estado, konaba Moral no Politica. Importante ba imi no imi nia partido, la’os POVO maibe PROJECTO. Biar imi tur iha cargo político ba mos, kala, hatene oituan de’it Constituição-RDTL, no la hatene liu kedas CDC. Imi hatene de’it mak LPV, ZEESM ka haksesuk malu konaba projecto no kadeira iha Municipio sira.

Besik ona eleição geral 2017, balu-balun hahu sente ona katak “gloria e honra e poder” mos kala halot neneik ona! Imi kala sarkele tun sae atu hetan simpatia no “cari perhatian” husi Alkatiri ka Xanana atu tinan oin, 2017, sei bele sai Candidato iha Partido-CNRT no Partido-Fretilin nia laran. Ema sira nebe insulto no tolok ha’u iha facebook mos buka oin atu bele hetan perhatian husi partido atu tama lista candidatura. Ou durante ne’e Alkatiri ka Xanana “mina” imi maka’as, agora tenki “balas jasa”, to’o PR no NICOLAU LOBATO mos imi fila kotuk hodi halimar de’it! Ha’u hanoin, Partido-Fretilin ka Partido-CNRT hahu baku mata ikun ba malu, hahu hafuhu malu hahu kedok malu atu “hetan fatin”! Maibe, hau fiar metin katak PARTIDO boot rua ne’e agora buka candidato nebe inteligente no iha integridade nasional no moral ... se lae partido boot rua ne’e hela naran de’it.

Ema di’ak mak TMR, Falur Rate Laek, Sabika no Veternao FALINTIL sira balun nebe sei laran mos, fuan nabilan. Manobra sira nebe mosu tun mai husi Fevereiro 2016, estraga tiha ona Lere Anan Timur. Hanesan uluk 2006, quase atu hakoi moris de’it TMR no Falur Rate Laek. Manobra antes mos halo Fernando La Sama de Araujo mate. To’o hanoin atu halo rahun PD. Agora hahu tauk ba PLP. Tan sa mak Partido boot rua ne’e: Fretilin no CNRT mental fraku hanesan krupuk? Ba fadigado fali ho ema seluk nia uma laran, maibe sira rasik la hamos sira nia uma laran? Iha festa laran ruma karik, Partido boot rua ne’e dansa la tuir música rasik, maibe koko atu estraga ritmo no compasso nebe di’ak: ema dansa ho música slow, sira tama ba bidu no dahur fali, ema dahur no tebe, sira dansa valsa ... halo Timor-Leste hanesan tiha tenda democracia arbiru ida.

NICOLAU LOBATO nia liafuan mak sai fundamento ba ha’u nia filosofia politica. Tabele ba nia, ha’u hetan Geistlichen hintergrund – jiwa dasar bangsa! Tabele ba Alkatiri ka lambe Xanana, ha’u lakon ha’u nia consciencia critica da Nação. Ha’u sai aat, sira sei la hetan tan ema ida nebe fo hanoin ho laran tomak. Hanesan agora, tabeledor sira no lamberdor sira hatama sira iha taho laran. Xanana sai aat, Alkatiri sai “pior peça” iha politica la’os tan ha’u nia INSULTO. Liafuan sira hanesan “fuk naruk la fase”, “fahi krekas”, “kaixa”, “kaixote”, “kokorek kokotek la tolun”, ne’e la sai husi ha’u nia ibun ka artigo. Liafuan hirak ne’e mak “insulto”, no mosu de’it husi ema nebe la educado! Ha’u halo CRITICA, ne’e hanesan filosofo Immanuel Kant dehan, hatur “Tribunal ... critique of reason: pure reason”! Xanana no Alkatiri sai arbiru de’it ona, tan ema sunu-sunu sira hodi sai tiha megalomania ... katak, lohi sira atu sente an boot ba bebeik, maka’as bebeik, haluha tiha katak natureza hahu fo “fronteira” no “limite” ba sira! Karl Marx dehan, religião ne’e ópio ba povo; Martinho Gusmão dehan, poder no osan ne’e ópio ba politica.

Ba ha’u P-CNRT ka P-Fretilin, PD ka PLP la determina POVO nia moris. POVO mak fo moris ba partido sira. Ida ne’e mak FUNDAMENTO FILOSOFICO no TEOLOGICO husi NICOLAU LOBATO. La’os tabele fali ba ema nebe identidade no hun-abut la metin iha Timor-Leste. Ho orgulho ha’u declara, ha’u PADRE Martinho Germano da Silva Gusmão tabeledor ba NICOLAU LOBATO nia filosofia politica no fiar católica ... nu’udar hun no abut TIMORES:

O povo de Timor-Leste está reconstruindo com o seu próprio suor, com o seu próprio sangue uma pátria revolucionaria democrática, uma terra livre para gente livre.
20 de Maio, dia .. da FRETILIN, dia ... do povo timor.
Um povo que surge do desumano sistema colonial.
Um povo que renasce das cinzas do esquecimento.
Um povo que retoma a consciência de si mesmo.
Um povo que luta sem trégua contra o expansionismo colonial indonésio e imperialismo.

Hoje, ... a FRETILIN identifica-se com o povo, a FRETILIN torna-se povo, o povo é a FRETILIN.

Os nosso inimigos são muitos e poderosos. Nós somos um país pequeno e fraco. Entretanto, sabemos, e podemos, e devemos vencer. ... nós confiamos na certeza da nossa vitória. E por isso, estamos determinados a lutar até vencer. ... Mas, nós lutamos como é a vitória ganha. Porque temos a certeza da nossa vitória. Por isso dizemos: a vitória é certa!

BATINA MUTIN sira: Pe. Hilario Madeira, Pe. Francisco Soares, Pe. Tarcisius Dewanto, Pe. Albrecht Karim, Fr. Jacinto F. Xavier, Fr. Fernando dos Santos, Fr. Valerio Conceção, Me. Herminia Cazzaniga, no Me. Celeste P. Carvalho ... “Estes são os que vêm da grande tribulação: lavaram suas vestes e alvejaram-nas no sangue do Cordeiro” (Apc 7, 14) – “Mereka ini adalah orang-orang yang keluar dari kesusahan yang besar; dan mereka telah mencuci jubah mereka dan membuatnya putih di dalam darah Anak Domba” (Why 7, 14). Ho NICOLAU LOBATO nia liafuan karik, PADRE no MADRE sira mos fase sira nia BATINA MUTIN “com próprio suor, com próprio sangue”, nebe NA’I JESUS CRISTO haraik ba sira. Massacre iha Liquiça, Suai, sunu Igreja no Amo-Lulik nia uma sira, tolok no insulta, halo acusação oi-oin ... la’os tan Partido-Fretilin ka Partido-CNRT, sa tan PD ho PLP ... maibe, tan POVO SARANI. Padre no madre sira la mate ba PARTIDO. Sira mate ba TIMORES.


PAPA FRANCISCO dehan, “Pecatore, si! Traditore, no!” Barak liu mak ema sente moe bo’ot tan sai PECADOR, maibe la ta’uk ka la moe liu to’o sente baibain tiha de’it sai TRAIDOR no CORRUPTOR! Ema hotu-hotu sala nain! Ema ida-idak halo ona sala boot ka sala ki’ik. La iha ema ida mak sala la iha. Maibe, nu’udar sarani ... ema labele halo traição ba ninia POVO, ninia ESTADO no ninia FIAR. Nu’udar PADRE mos, labele taka matan no taka tilun ba POVO SARANI nebe iha IGREJA laran sira hananu bebeik, “Liu husi rai fuik ema halerik, liu husi nakukun ema tanis ... hamlaha hamrok ... liman ain-kolen!” Mata-wen no ran ne’e SANAK no DIKIN. Maibe, HUN no ABUT mak injustiça, crueldade no barbareidade. Traidor bo’ot liu mak wainhira hare POVO no NAÇÃO la’o mata-wen no mate hamlaha, maibe nia nonok de’it. Significa nia la halo CARIDADE. Tuir ha’u nia hanoin, DOMIN bo’ot liu mak wainhira ita hanoin no hatudu DALAN LOS no MORIS DI’AK ba ita nia rain, ita nia ema sira no ita nia na’i-ulun sira. CRITICA Mari Alkatiri no Xanana Gusmão ne’e CARIDADE ida. La’os tabeledor ba PROJECTO. La’os “insulto” no “tolok”, la’os hafoer naran! Wainhira simu Nobel da Paz 1996, Dom Carlos F.X. Belo SDB hola liafuan husi poeta Terentius dehan, “Homo sum: humani nihil a me alienum puto” – nu’udar ema, nu’udar ema ho moris baibain nian, ha’u labele laran malirin husik hela tiha lian halerik ema (seluk) nian loron ba loron! Tan ne’e mak, BATINA MUTIN nia vocação sai “voice of voiceless people of East Timor”! Hanesan LOUVA Nicolau Lobato, ha’u mos haksolok ho TMR tan sira na’in 2 hatudu duni LIDER POLITICO nebe hatudu duni CONSCIENCIA nu’udar TIMORES, no nu’udar CATÓLICO. Ha’u orgulho atu “promove” sira nia virtude ne’e. Ba ha’u NRL no TMR ne’e murak mean, diamante politica nebe Maromak haraik mai TIMOR. Ha’u ata sai de’it “porta voz” ka halo “iklan” de’it.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.