VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20151208

Reflexaun 500 Anos Nakukun Ba Povu Maubere

PORTUGUESE TIMOR 1946
Iha tinan 2012 Estado liu husi Governo hasai Resolusaun hodi komemora 500 anos Portugues to’o iha Timor ka sama rai Timor, nebe tuir dokumentu dehan atu komemora iha tinan 2012. Maibe depois ba hare didiak fali, historia hakerek iha monumentu Lifau, afinal laos 1512 tuir tese Governu nian, maibe 1515, nune’e muda fali komemorasaun prevista ba tinan 2015.

Ho curioso interesante hare lider sira nia difikuldades defini naran ba “festa boot” ne’e. Foufoun foti tema “500 Anos de Evangelização”, tuir fali muda ba “Afirmação da Identidade”, depois muda ba “Interação de Duas Civilizações”. Mosu mos hanoin seluk husi RENETIL nebe hola inisiativa hodi reflekte konaba “500 Anos Historia Nakukun Ba Povu Maubere”.

Komemorasaun ho tema “500 Anos de Evangelização” ladun hetan konsensu husi parte hotu, liliu husi parte Igreja Katólika nian. Tamba ne’e, Igreja faz questão hodi muda fali evento selebrasaun ba loron 15 Agostu 2015 realiza iha Tasi Tolu ho presensa Nuncio Apostolica husi Vaticano nudar representante husi Xefi Estado no Igreja Katólika nian, Papa Francisco. Konaba titulu “500 anos de Afirmasaun da Identidade” proposto husi Governo mos la hetan konsensu no tanba deit kritika balun husi publiku obriga Governu dexiste ho naran ida ne’e. Portanto, ideia “Interação de Duas Civilizações” mak sai nudar frase ikus liu hafoin polemika ho frase sira seluk.

Hanoin ketak husi planu nebe governo hato’o konaba tema komemorasaun refere, RENETIL hola inisiativa halibur nia membrus sira, universitarius no sira husi sosiedade sivil nian hodi komemora hamutuk loron istoriku Proklamasaun Independensia Timor-Leste ba dala 40 (1975-2015) no destake ba reflexao crtica konaba retorica selebrasaun “500 anos” nebe konsidera historia nakukun ba povu Maubere durante Portugal nia ukun.

Iha biban ne’e, Padre Martinho Gusmão, nudar orador do evento no autor ba artigo “Imagining East Timor”: Colonialismo. Catolicismo. Nacionalismo. Hermenêutica oan ida ba celebração jubilosa 500, publika iha Forum Haksesuk, hahu reflesaun ho kontextualiza historia husi perspetiva “historia politika”, tanba hare deit husi primordialismo, hakerek historia tuir grupo kiik oan ida nia hakarak. Politika, historia nudar instrumento politika ba grupos elites oan ida atu kaer-metin poder ka defende status quo.

Amo Martinho mos desconstextualiza tese ne’ebe Estadu foti konaba, ”Interasaun Sivilizasaun” husi parte rua iha tempo Portugal nia ukun. Iha tinan 500 ba kotuk, existe Timor ida deit, husi Lospalos to’o Kupang. La existe Estadu Timor-Leste. Post-kolonial labele afirma kontactos, se ita dehan iha tinan 1515 mak ita dehan afirmasaun no interasaun, ne’e humilasaun bo’ot ida ba Povu Maubere ne’ebe terus.

Iha okos tuir mai ne’e ita bele sani kronolojia akontesimentu historia balun ne’ebe descontextualiza komemorasaun 500 anos ba afirmasaun ka interasaun sivilizasaun rai rua, Portugal ho Timor.
  1. Iha 15 Agostu 1515, foin Igreja catolica estabelece ninia sede iha Malaca.
  2. Iha tinan 1702 foin mak estabelece Governador ba dahuluk, Timor, Solor no Flores. Iha tinan ne’e mak governador Coelho Guerreiro hari’i Lifau nu’udar capital ba Solor (Flores) no Timor.
  3. Tinan 1860 foin hahu devisaun teritorio. Governador Afonso de Castro foin hahu divisaun administrativu. Liu husi regulamento ida (2/8/1860), nia hahu halo “divisão administrativa” ba DISTRITO 11, mak hanesan 1o DILI (centro), Motael, Ulmera, Hera, Caimanc, Dailor, Failacor no Laclo; 2o Lacore, MANATUTO (centro), Laclubar, Funar, Laleia, no Cairuhi; 3o VEMASSE (centro), Fatumarto, Venilale; 4o LAUTEM (centro), Faturo, Sarau, Matarufa; 5o VIQUEQUE (centro), Bibiluto, Luca, Lacluta-Dilor, Bibico-Barique; 6o ALAS (centro), Dotic, Manufahi, Raimean, Camenasse, Suai; 7o VIBISSUÇO (centro), Samora, Claco, Foulau, Faturo, Turriscaim; 8o CAILACO (centro), Atsabe, Deribate, Leimean, Mahubo; 9o MAUBARA (centro), Boibau, Ermera, Liquiça; 10o BATUGADE (centro), Cutubaba, Sanir, Balibo, Cova; no 11o OE-CUSSE (centro), Ambeno.
  4. Iha 1918 foin mak hare Escola Publica, ne’ebe destino reservado ba malae portugues nia oan no asimiladus sira. Indijinas ka reinu nia oan sira, tama iha eskola Misaun Katolika nian.
Tanba ne’e Amo haktuir katak ”afirmasaun Timor nudar Estado akontese iha tinan 2002, laos tinan 1515. Tanba historia Timor nian laos hahu husi Oecusse, La iha documento ida mak Oecusse! Ne’e hanesan hipótese ida. Portugues sira hahu iha tinan 1511 la’o husi Malaca ba Molucas. Tuir Amo Martinho no tuir historiador sira hakerek katak molok tinan ida ne’e, mercadores sira husi cina, india no jawa tama sai ona iha Timor. Iha nebe lerek? Lospalos ka Kupang? Baucau ka Bobonaro? Atambua ka Viqueque? Kefa ka Ainaro? La hatene! Tan ne’e ha’u fiar katak HISTORIA TIMOR LESTE nian la hahu husi OE-CUSSE”.

Iha sesaun haksesuk malu ne’e, participantes sira husu konaba: Tanba sa mak Nai Ulun sira hili loron 28 de Novembro nudar loron ba selebra 500 anos kolonialismu tama iha Timor-Leste? Ba pergunta ne’e, Amo Martinho Gusmao hatan: ”Pensamento ita nia elites sira nian, tanba reflete ba herança ka warisan colonial iha formasaun ita nia elites iha sociedade Timor oan. Iha tinan 1918, Portugal harii eskola Publiku ba Portugues sira no ba assimiladus sira. Quando ba Timor oan indijinas ka Rai nain, eskola reino no eskola katolika nian mak simu hotu”.

Iha mos participantes balun fó lembra katak “tuir Franz Fanon husi Argelia dehan kontra kolonialismo maibe mentalidade kolonialismo sei permanente iha elites sira nia hanoin no hahalok”.

Ho komemorasaun 500 anos kolonialista sama ita nia rain, hanoin sira mosu iha reflesaun mak: hatudu katak elites lubun ida voluntariu hakruk ba kolonialista, hatudu caridade forçada no altruismu exagerado!

FHDili

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.