VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20151109

Tinan Atus Lima: KAPITULU 25 - A Colónia de Timor (1800-1815)

500 ANOS – TINAN ATUS LIMA  Emar Timor Ho Malae Mutin Hasoru Malu  
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Kapítulu 25 A Colónia de Timor (1800-1815)

Hahú sékulu sanulu resin sia (19), governu portugés buka atu hametin administrasaun iha Timor. Maibé, iha rai-boot (Portugal), situasaun mos ladiak. Iha ne’ebá, Napoleão Bonaparte, Imperador fransa nian hakarak invade Portugal. Liurai Portugal Dom João VI, halai tiha ba Rio de Janeiro, Brasil. Tamba ne’e, situasaun iha kolónia sira la dun la’o. Timor, tanba dook demais, komunisaun susar, maibé, hosi Goa, vice-governador buka akompaña nafatin situasaun iha ne’ebá.

Governadores sira iha períudu ida ne’e;

1 - José Joaquim da Silva (1800-1804). Nia halo deskrisaun ida kona ba Prasa Dilly: Nia haktuir katak ema halo baki (didin), ho fatuk no taho atu haleu Prasa Dilly, maibé baki baki monu beibeik. Iha serku nia laran iha tranqueira ida( ka benteng) kiik oan ida, ne’ebé hada ho fatuk.

2 - Governador José Vicente Soares da Veiga (1804-1807). Na organiza tropas iha Dili, hodi kria kompañia tolu: Kompañia da Guarda, (iha Praça laran); kompanñia de São Francisco no kompañia de São Domingos . Nia haruka dadur tiha Liurai Vemasse nia oan (naan), Príncipe Dom Filipe Freitas, e haruka ba Goa (Índia).

3 - Governador António de Mendonça Corte-Real (1807-1811)

Iha nia tempu, ro-ai inglés ne’ebé peska baleia, tama taci timor; komérsiu ai-kameli mos tun daudaun; Nia mos haruka dadur no lori ba Goa liurai Venuilalae Dom Cristóvão Guterres.

4 - Governador tuir naran António Botelho Homem Pessoa. Nia mak defende liurai Venilale Dom Cristóvão, hodi haruka fila fali ba Timor. Maibé nia ukun la kleur, tanba moras malaria no mate iha Dili. Atu ukun iha nia fatin Governo hosi Goa hili Conselho Governativo: Padre Frei José da Anunciação, O.P., governador do Bispado, Liurai Motael, Dom Gregório Rodrigues Pereira, no Joaquim António Velsoo, Tenente-Coronel (malae portugés).Iha reinu Luca dala ida tan mosu funu hasoru governu, hanesan “funu ema bulak sira nian”; se mak hamriik kontra malae, liurai feto Luca, dona Maria. Maibé, funu la kleur, tanba Liurai Motael ho nia moradores sira ba derrota asuwa’in Luca sira.

Governador Vitorino Ferreira da Cunha Gusmão (1812-1815). Iha nia tempu, hahú importasaun kafé oan no tohu (cana-de açúcar) atu kuda iha Timor. Nia mos simu “vassalagem” hosi liurai sira hosi Flores no Solor. Governador Vitorino foti Dom Lourenço Viera Dia Godinho, ho patente coronel.ba liurai Larantuka.

Ba governador Vitorino Gusmão, Vice-rei hosi Goa hakerek Instruções, bolu “Instruções do Conde Sarzedas). Documento ne’e, hanesan livru istória Timor nian ba dala uluk, desde 1511 too 1800.

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo
Premiu Nobel Paz 1996

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.