RENETIL, Asaun 12 Junho no IMPETTU

RENETIL, Aksaun 12 Junho no IMPETTU

Husi: Joaquim “Russuo” Fonseca

Introdusaun

Hahu tinan hirak kotuk, maluk lubuk ida halibur malu iha loron 12 Junho atu komemora asaun ida iha DEPLU Indonezia nia oin iha tinan 1998. Maluk balun temi selebrasaun, maibe hau prefere atu hatete komemorasaun. Hau hanoin aktu ida importante maka atu hanoin hikas saida maka akontese iha loron ne’e, no reflekta ba ninia signifikadu no foti lisaun husi neba.

Hanesan kuaze buat hotu-hotu nebe akontese iha TL, komemorasaun ida ne’e mos halo mosu polemika oi-oin. Pergunta barak mos mosu, retorika barak mos mosu, esforsu balun atu halo klarifikasaun rezulta iha justifikasaun, no mosu mos espekulasaun oi-oin. Dala ruma ita rona pergunta sira hanesan: Asaun iha DEPLU Indonezia nia oin ne’e se nian? Se maka organiza? IMPETTU ne’e se nian? IMPETTU orgaun rezistensia ka lae? IMPETTU luta ka lae? Saida maka iha komemorasaun sira ne’e nia kotuk? Pergunta sira ne’e iha lista ida rohan-laek. Pergunta sira nebe ita rona ne’e iha balun maka validu no presiza duni resposta ruma. Maibe, se maka iha pozisaun atu husu pergunta hirak ne’e, no se maka iha dever atu fo resposta? Iha hau nia hanoin, nudar dirijente RENETIL ida iha tempu nebe asaun iha DEPLU ne’e hala’o, RENETIL lolos tau ninia aan iha fatin nebe atu fo resposta balun. La’os ba pergunta hotu-hotu, maibe iha minimu kona-ba aspektu sira nebe relasiona ho ninia knar no responsabilidade iha luta.

Asaun DEPLU hala’o iha konteksu luta ba libertasaun nasional, no halo parte ba ita nia istoria. Koalia kona-ba istoria, ita hatene katak iha Timor tilun ida deit bele rona muzika ho kor (genre/irama) oi-oin deit, husi hananu (ka knananuk?) ida deit, depende se maka hananu. Knananuk ida deit ita bele rona iha dangdut, kasidah, Chinese (ohin loron ida ne’e maka barak liu), kizomba, no seluk-seluk tan. Ita nia istoria mos hanesan. Wainhira ita le Kmdt Kay Rala Xanana Gusmão nia autobiografia, ‘UM POVO, UMA PÁTRIA’, ita hatene katak uluk husi ai-laran nia hakerek surat barak, inklui balun iha nebe nia esplika pormenores husi eventu balun nebe importante iha ita nia luta. Hafoin ukun aan, ita rona fali versaun oi-oin husi akontesimentu balun, nebe koko tau enfaze ba aspektu oin-oin husi akontesimentu sira ne’e, depende ema nebe konta ne’e ninia interpretasaun ba faktu, no interese politiku ka ekonomiku. Ida ne’e halo Timor-Leste sai fali ‘the battle ground of information and misinformation’, aat liu tan, sai ‘the battle ground of deception’. RENETIL sei la fo onra ba eroi sira nebe nia hahii iha funu laran to’o agora, no sei la onra ninia kontribuisaun rasik iha luta, se karik nia involve ninia aan iha ‘the battle of deception’ ne’e.

Redasaun ida ne’e hanesan refleksaun ida nudar ex-dirijente RENETIL, ho hanoin atu kontribui ba esforsu ida atu fo roman ba polemika sira nebe mosu iha relasaun ho aksaun DEPLU no IMPETTU.

IMPETTU

Hau rasik la hatene los, IMPETTU ne’e harii uluk iha sidade nebe. Balun hatete katak harii uluk iha Jakarta, seluk dehan harii uluk iha Bali. Maibe loos duni katak konsentrasaun estudante Timor-oan iha Indonezia hahuu duni iha sidade rua ne’e. Maluk sira nebe uluk istuda iha Bali hatete katak IMPETTU Bali ne’e harii kedas ona ho konsiensia nasionalista Timor nian. Liafuan IMPETTU, nebe habadak husi Ikatan Mahasiswa dan Pelajar Timor-Timur ne’e sira foti husi Latin, “impetus”, dehan forsa nebe fo estimulu ba movimentu ida. Tuir fali, ho prezensa no konsentrasaun estudante Timor-oan iha sidade selu-seluk, mosu mos asosiasaun estudante Timor-oan iha sidade sira neba, ho naran oin selu-seluk. Iha IMPETTY (Yogyakarta), IMPETIMUR (Malang), IMAPTI, IMARTIM, no selu-seluk nebe hau la hanoin hetan. Sira nia relasaun ho autoridade Indonezia (Civil no militar) iha sidade ida-idak mos la hanesan. Iha Yogyakarta, Militar Indonezia, liu-liu KOREM (Komandu Rejimentu Militar), nia involvementu iha IMPETTY hahuu makaas liu iha tinan 1992, wainhira Sr. Gil Alves sai Ketua IMPETTY. Sr. Gil Alves foti DANREM (Komandante Rejimentu Militar) nudar Penasehat ka Konseleiru ba IMPETTY.

Iha tinan 1992/1993, RENETIL hahuu estratejia Indoneziasaun do Konflitu, hodi mobiliza apoiu husi povu, estudante no aktivista Indonezia nian ba Timor nia luta ba ukun aan, hasoru sira nia governu rasik. Koinside ho (ka responde ba?) ida ne’e, militar Indonezia mos koko uza IMPETTU atu serve ninia propaganda. Iha fatin balun sira harii tan grupu oi-oin nebe ho objektivu hanesan. Iha Yogyakarta sira harii East Timor Student Movement, nebe Octavio Osorio maka lidera. Sira koko uza estudante Timor-oan iha forum publiku no akademiku atu fo justifikasaun ba sira nia propaganda katak Timor-oan duni maka hakarak integrasaun ho Indonezia.

RENETIL haree katak situasaun ida ne’e sai hanesan dezafiu ida ba implementasaun husi pontu (1) no (2) husi ninia Linhas Gerais de Orientação (bele haree iha Estatuto Organico RENETIL nian: http://www.fundacao-mario- soares.pt/aeb_online/visualizador.php?bd=Documentos&nome_da_pasta=09623.007&numero_da_pagina= 2).

Atu neutraliza manobra sira ida ne’e RENETIL klandestinamente hahuu infiltra nia militante sira ba pozisaun de chefia husi IMPETTU sira. Alende responde ba inimigu nia manobras, RENETIL haree katak IMPETTU bele sai solusaun ida ba limitasaun ida neebe inerente ba ninia natureza semi-klandestina. RENETIL foti IMPETTU nudar instrumentu implementadora ba ninia estratejia luta nian. Objektivu imediatu maka atu garante katak militar Indonezia la uza IMPETTU ba nia propaganda, no atu orienta IMPETTU sira la halo deklarasaun ka hola pozisaun politika nebe kontraria objektivu funu nian. Hafoin reajustamentu estruktural nebe hamosu DIGERIN, DIGAREX no DIGERTIL, prosesu ne’e la’o intensivu liu tan. Prosesu ne’e hahuu ho uniformizasaun iha naran, atu halo asosiasaun estudante Timor-oan iha sidade hotu-hotu, maiski ho estrutura independente, uza naran ida deit: IMPETTU.

Objektivu intermediariu importante maka atu hatudu ba publiku Indonezia no mundu tomak katak organizasaun sira nebe (balun) militar Indonezia rasik maka harii mos kontra duni Indonezia.

Fou-foun maluk balun hanoin atu halo IMPETTU sai ida deit, no husi sidade oi-oin hakruk ba lideransa ida deit. Iha relasaun ho ida ne’e, RENETIL fo konsiderasaun ba faktor rua. 1) Loron ruma pozisaun de chefeia husi IMPETTU iha sidade balun la’os membru RENETIL maka okupa, iha posibilidade katak lideransa IMPETTU tomak bele monu ba ema seluk nia liman. 2) estrutura uniku ida hanesan ne’e la nesesariu tanba RENETIL rasik iha ona ninia estrutura ida nebe abranje Indonezia tomak. Maiske nune’e iha nesesidade, husi RENETIL nia perspektiva, atu garante katak IMPETTU sira sai ho lian ida deit. Tamba ne’e maka hamosu Koordinatorat IMPETTU. Se hau la sala, Ketua IMPETTU Surabaya maka sai hanesan Ketua Koordinatorat, no Companheiro Assanami, Ketua IMPETTU Malang, maka sai hanesan porta-voz. Ba RENETIL, ida ne’e konveniente tamba companheiro Assanami maka hanesan Vice-Secretario DIGERIN, no simu duni knar espesifiku ida atu harií kondisaun iha IMPETTU hodi bele halao RENETIL nia estratejia. Ikus mai, aksaun lubuk ida halo la’o ho bandeira IMPETTU, maibe tein iha RENETIL nia dapur.

Aksaun DEPLU 12 Junho

Desizaun atu halo asaun iha Jakarta ne’e hola iha enkontru dirijente DIGERIN nian iha UNER (Unidade Estratégica da Resistência) Gleno, Semarang. Hafoin enkontru, dirijente sira la’o fahe malu atu ba prepara aksaun ne’e. Vice-Secretario DIGERIN, Adjunto Sector no RP UNER sira ba ida-idak nia Regiao no UNER atu mobiliza estudantes no trabalhador Timor-oan sira hodi ba tuir asaun. Hau ba Jakarta ho misaun tolu: 1) konsulta no husu orientasaun husi Secretario Geral RENETIL, companheiro La’Sama, no husi Comando da Luta, Comandante Xanana Gusmão, nebe natoon ne’e dadur hela iha Cipinang; 2) haree posibilidade ba partisipasaun husi grupu nasionalista sira seluk nebe iha Jakarta, no 3) hamutuk ho companheiro sira iha Jakarta prepara kampu no formula konseitu ba ejijensia politika atu hato’o iha asaun.

Husi UNER sira, ami simu informasaun katak maiski fatin balun hetan difikuldade oituan, iha estudantes no trabalhadores timor-oan barak maka protu atu tuir asaun, inklui balun nebe la’os militante RENETIL. Iha Jakarta, iha reasaun pozitivu husi maluk sira nebe halo parte ba grupu sira hanesan Moris Dame, AST, Grupo Onze-Doze, frater balun no maluk seluk nebe la halo parte ba grupu ruma. Ami halo sorumutu dala rua ka tolu iha ELSAM nia kantor atu diskuti ba preparasaun. Iha enkontru ikus liu, maluk ida husu karik RENETIL atu ba deit ho nia naran ka oinsa. Ami diskuti oituan no konsidera opsaun oi-oin, ikus mai deside atu uza FRONPETIL (Front Nasional  Pemuda Timor-Leste).

Wainhira Companheiro Assanami, Vice-Secretario DIGERIN, no RP UNER balun to’o iha Jakarta, sira expressa sira nia diskordansia kona-ba naran. Balun hakarak atu ba hanesan DPP IMPETTU. Maibe RENETIL hanesan organizasaun ida nebe ninia estrutura ne’e pyramidal, no funsiona tuir ierarkia komando. Ikus mai hotu-hotu submete ba desizaun atu hala’o aksaun ho naran FRONPETIL. Atu antisipa posibilidade atu negosia ho autoridade Indonezia sira, dirijente sira husi grupu sira nebe mai hamutuk iha asaun hili ema nain 12 hodi halo parte iha ekipa de dialogu no hatudu Aderito de Jusus Soares sai hanesan porta-voz.

Dikotomia sira

Militante RENETIL balun, no dirijente balun mos (inklui hau rasik karik), dala ruma monu ba debate sira nebe mosu husi dikotomia falsu RENETIL – IMPETTU. Dikotomia ida ne’e falsu, dikotomia ida ne’e la eziste! Tuir mai hau argumenta tamaba sa.

Buat sira nebe akontese ba IMPETTU iha dekada 1990 ne’e la’os kebetulan. Atu IMPETTU sira, husi situasaun ida nebe nia suseptivel ba influensia no kontrole husi militar Indonezia, ho pizisaun ida nebe muda tuir mudansa iha sira nia lideransa, transforma ba organizasaun ida ho estrutura sentral ida, ho ekspresaun politika ida nebe klaru no konsistente hodi apoia libertasaun da patria, ida ne’e laos kebetulan! Ida ne’e mosu tamba estratejia ida ne’ebe konsertada no planeia didiak husi RENETIL, atu muda IMPETTU husi organizasaun sira nebe suseptivel ba eksploitasaun atu serve inimigu nia propaganda, hodi sai instrumentu luta nian. Ita keta haluha katak molok ida ne’e, sei iha Ketua IMPETTU balun nebe ho nakloke kestiona viabilidade ba Timor-Leste atu sai rai independente ida.

Transformasaun IMPETTU sira to’o ninia forma nebe ita haree iha tinan 1999, ne’e obra RENETIL nian. Se ita konkorda katak IMPETTU sira funsiona tuir organizasaun bai-bain, nebe sira nia lideransa iha knar signifikativu, ita mos tenki konkorda ho konkluzaun ida ne’e. Prova hatudu hatak iha tinan 1999, iha Java no Bali, IMPETTU iha sidade rua deit maka nia Ketua la’os militante RENETIL. Maibe sira ne’e mos deklara sira nia prontidaun atu servisu ho RENETIL iha IMPETTU nia laran. Ida ne’e estatistika, no estatistika nunka bosok. Ita nia interpretasaun ba estatistika maka dala ruma la onestu no tendensiozu.

Dikotomia seluk nebe relasionadu maka “memperalat atau diperalat”, “mengorbankan dan dikorbankan”. Hafoin asaun iha DEPLU, hau simu relatoriu husi UNER sira, nebe ema balun hatete katak RENETIL “memperalat” sira ka halo sira sai “korban”, tamba sira soe hela sira nia eskola no sasan hodi ba tuir asaun. Hau nia hatan ba RP sira maka ne’e: karik RENETIL “memperalat” sira, se maka “memperalat” fali ita, see maka “memperalat” fali guerrilheiro sira iha ailaran? Ita bele duun ema seluk “memperalat” ita, wainhira ita rasik konsidera ita nia aan hanesan ALAT! Nune’e mos, ita foin bele dehan ita sai “korban” iha kontekstu ida ne’e, wainhira ita konsidera ita nia aan hanesan ema pasivu ida. Wainhira ita konsidera aan nudar kombatente ba kauza ida (hau uza kombatente iha ne’e ho nia sentidu luan, la limita ba ema nebe kombate ho kilat), sofrimentu nebe ita simu ka sakrifisiu nebe ita halo ne’e hanesan konsekuensia lojika husi ita nia partisipasaun iha kauza ida. Wainhira ita konsidera ita nia-aan “di peralat” husi ema seluk, ne’e signifika buat nebe ita halo la tuir ita nia konsiensia. Ne’e signifika katak ita nia ispiritu nasionalista la iha, tanba ita la ba tuir demo iha DEPLU ho ita nia konsiensia rasik. Se ita nia konsiensia nasionalista laiha, halo nusa mak ita hakarak atu ijiji fali ba Estado ka organizasaun nasionalista ida atu rekuinese ita nia sakrifisiu nudar ema nasionalista ka kombatente ba libertasaun nasional Timor-Leste nian? Tuir hau hatene, durante periodo rezistensia nian, la iha “tentara bayaran” ruma iha Timor. Buat nebe iha mak Oan Nasaun sira luta ho nia konsiensia tomak hodi defende nia direitu, defende nia povo ho nia rain.

Iha kontekstu relasaun RENETIL – IMPETTU mos maluk balun dehan katak se RENETIL haree IMPETTU hanesan instrumentu atu implementa nia estratejia, RENETIL mos memperalat membru IMPETTU nebe la’os militante RENETIL. Lojika ida ne’e mos ridikulu oituan. Se ema ida ba tuir asaun iha IMPETTU nia naran, hau infere katak ema ne’e iha konsiensia nasionalista. Se nia to’o ekspressa nia sentidu nasionalismu ne’e liu husi asaun ida, iha kontekstu luta ba ukun rasik aan ne’e, hau fiar katak nia kombatente ida. Se nune’e, oinsa maka nia bele sai fali “alat” ka sai fali “korban”?

Tanba iha tinan tolu ka haat nia laran ne’e RENETIL hasai sertifikadu ba ninia membru sira, mosu duni pergunta ida nebe pertinente. Maibe ba hau, pergunta ne’e la’os kona-ba oinsa atu trata IMPETTU ka oinsa atu trata MEMBRU IMPETTU. Tanba militante RENETIL sira kuaze hotu-hotu membru ka ex-membru IMPETTU. Kestaun ne’e kona-ba oinsa atu trata ‘kombatente’ sira nebe la’os militante RENETIL, maibe partisipa ho RENETIL iha asaun lori IMPETTU nia naran? Kongresu ikus liu iha tinan kotuk deside ona atu fo knar ba ezekutivu atu haree asuntu ida ne’e tanba iha Kongresu ne’e rasik desidi tiha ona, estudante nasionalistas sira hotu nebe uluk halo serbisu hamutuk ho RENETIL, konsideradu nudar membru RENETIL hotu kedas, naran katak estudante sira ne’e mak tenki desidi ba aan hakarak sai membru RENETIL ka lae. Karik hakarak mak bele ba foti formulariu iha sede hodi prenxe. Konsiderasaun ida ne’e la’os naran mosu de’it, maibe RENETIL mos preve tiha ona iha ninia Estatuto Organico nebe hamosu iha 1ª Conferencia Nacional RENETIL nian nebe halo iha loron 20 de Maio de 1990, nebe konsidera estudantes Timor oan nasionalistas hotu-hotu, iha nebe de’it nudar membru RENETIL nian. Tanba ne’e RENETIL la tau obstakulu ruma ba estudante nebe de’it, nebe uluk funu iha RENETIL nia sorin hodi sai membru organizasaun ne’e nian. Ne’eduni, hau fiar, iha ona solusaun ba kestaun ida ne’e no mos hatudu RENETIL ninia responsabilidade katak, RENETIL la abandona estudanti sira nebe partisipa iha serbisu ka halo asaun hamutuk ho RENETIL.

Fo hanoin de’it katak dominasaun estrutura IMPETTU no utiliza IMPETTU ba interese luta nian, ne'e parte husi implementasaun estratejia RENETIL nian nebe hasai kedas iha loron 20 fulan Juinu tinan 1988, hanesan hakerek iha ninia linhas gerais de orientação dahuluk nebe dehan "isolar pronta e rapidamente todos os estudantes de Timor-Leste de todas as influências ideológicas, políticas, económicas e sócio-culturais desenvolvidas pelo Governo Fascista-Militarista de Jacarta e seus aparelhos de aliciamento e coerção”.

Iha kontekstu ida nebe luan liu, atu IMPETTU ne’e uluk iha ka laiha, RENETIL tenki haree juventude no estudante Timor-oan tuir kategorizasaun nebe Estatuto Organica determina. Ho ida ne’e RENETIL bele liberta nia aan husi retorika kona-ba relevansia ka irrelevansia IMPETTU, no konsentra deit ba ‘kombatente’ sira nebe uluk luta hamutuk ho RENETIL maiski la’os militante RENETIL. Hodi nune’e, bele halo lakon mos espekulasaun katak iha interese ba auto-promosaun nebe subar hela iha polemika sira ne’e nia kotuk .

Liafuan ikus

Redasaun ida ne’e la’os obra akademiku ida. Ida ne’e hanesan refleksaun pesoal ida, nebe la kompletu no mos bele sofre husi lapsu iha memoria. Istoria husi prosesu luta nian nakonu ho lisaun. Lapsu iha memoria ba hau bele rezulta iha lisaun ida nebe lakon. Ne’eduni hau sei agradese companheiro sira nia laran luak atu fo hanoin karik iha buat ruma nebe hau temi sala. Obrigado!

* Ex-Secretario DIGERIN