VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20100128

CIDADE MOS; BUANG HO FEKIT NA'IN LAKON


Cidade Mos: Buang ho Fekit Na'in Lakon

Husi: Manuel Jordão

Ko’alia konaba higiene, ita hanoin kedas kona ba limpeza ne'ebe PM Xanana Gusmão agora promove dadaun iha Dili laran, maski limpeza ne'e seidauk kobre tomak buat hotu ne'ebe ita hakarak.

Wainhira ko'alia kona ba limpeza, ita imagina kedas, hamos buat foer hothotu ne'ebe iha. La’os foer sira monu iha dalan ou valeta kuak de'it maibe, oin-sa organiza ho arruma diak sasan barak ne'ebe agora sei soe arbiru, sei tabele arbiru, sei dodok arbiru ho sei makerek tun sa'en tanba destruisaun sira iha 1999 ho 2006 nia ain-fatin. Ho lia-fuan seluk, precisa arruma buat hothotu ne’ebe desorganizado ou desarrumado iha dalan ou iha fatin sira publiku. Atu to’o ba iha objektivu sira ne'e ho mehi sira hakarak halo Cidade sai mos ho furak, precisa mos kontribuisaun husi sidadaun hothotu ne’ebe hela iha sidade laran. Ne’e signifika familia ida-idak precisa hamos ho arruma mos sira nia sasan ne'ebe soe arbiru iha sira nia jardim ka kintal laran nune'e mos labele soe foer arbiru iha dalan ka iha kanu laran sira nebee hetan iha uma oin ka uma sorin. Ho nune’e de’it mak ita foin dehan cidade mos ho furak.

Cidade ida dehan mos, la’os de’it ita la hetan ona foer ruma iha dalan, maibe la haree ona kareta aat para iha estrada laran ou estrada ibun, nune'e mos ita la haree ona oficina ka bengkel sira fakar oleo arbiru iha kanu laran ou tara besi aat rebo-rebo ne'ebe ema hotu bele haree, maibe tenki halot diak iha nia fatin rasik.

Cidade mos signifika mos ema la hakiak animal iha sidade laran. Labele husik fahi, asu ho bibi la’o ho tee arbiru iha cidade laran, maibe animal sira ne’e ida-idak tenki tau iha nia fatin ou luhan. Familia ne'ebe iha asu, labele husik asu la'o arbiru iha dalan, maibe tenki hakiak iha lutu laran uma nian. Bibi tenki iha luhan rasik, nune'e mos karau, karau waka ho kuda. Probidu kedas hakiak fahi iha cidade laran, la'os de'it labele husik sai ba estrada, maibe, labele kedas hakiak iha família ruma nia uma kotuk ou sorin, tanba nia la’os de’it lori moras maibe mos produz poluisaun dois ne'ebe makaas. Fahi la'os de'it lori moras ba sira ne'ebe hakiak, maibe ba vizinho sira hotu.

Cidade mos katak taksi, mikrolet ho kareta hothotu la para arbiru iha estrada laran ou ninin nune'e mos la dere klakson arbiru, tenki para tuir regulamentos trânsitos nian no para iha fatin ne'ebe determinado. Dere klakson wainhira husu atu ultrapassa kareta seluk ou bolu atensaun hodi kareta seluk labele kose ninia kareta, la'os atu bolu ho obriga ema hanesan taksi ou mikrolet sira agora halo daudaun ne'ebe halo ema barak sai stress.

Para kareta arbiru ho halai arbiru mos la tuir kontribui ba cidade mos no tuir ordem. Cidade mos signifika buat hothotu organizado no la'o tuir regras. Tuir lolos tenki fo teste foun fila fali hotu ba ema sira lori taksi, mikrolet ho kareta hothotu. Tanba barak mak halai arbiru, para arbiru no la respeita sinais transitos. Balu lampu mean mos sira tama nafatin. Diak liu loke eskola kondusaun ida, hodi ema hotu nebee hakarak lori kareta tenki tuir eskola. Wainhira passa teste teoria ona mak foin ba iha pratika, se lae para ho halai kareta sei arbiru nafatin no sei provoka acidentes barak.

Iha Dili laran, la'os taksi, mikrolet ho kareta baibain de’it mak para no halai arbiru, halai la tuir regras transitos nian, maibe kareta boot sira hatun ho hasa'e naha mos para arbiru no dala barak provoka engarrafamento (kemacetan) makaas. Ita nia policia transito sira precisa fo atensaun ba kareta sira ne'ebe halai ho para arbiru ne'e. Tenki kaer selu multa hodi aprende, karik lae, husi loron ba loron sai aat ba beibeik.

Ba loja sira boot, diak liu halo lokalizasaun, tau hamutuk iha fatin ida iha cidade ninin hodi evita engarrafamento ou halo mate transito. Tau iha cidade ninin hodi sira hasa'e ho hatun naha ho livre. Loja boot sira ne'ebe hela nafatin iha cidade laran, so sira ne'ebe iha fatin parke ou parkir rasik..

Precisa reorganiza hotu fila fali loja ki’ik ka kios sira ne'ebe halo runguranga iha estrada ibun. Tenki halo ho kondisoens diak no organizado. La’os nee de’it, restaurante sira mos tenki halo mos, mos husi foer, husi lalar ho seluseluk tan. Nune’e mos merkadu rasik, tenki harii ho kondisoens, tenki halo mos no organizado diak. Labele husik na’an, ikan, ai-fuan ho moda tahan ne’ebe lalar hobur husi oras ba oras, tanba bele lori moras ba ema ne’ebe fa’an ho ne’ebe sosa. Na’an ho ikan tenki tau iha nia fatin próprio hodi lalar labele hobur.

Atu sidade sai mos ho furak liu tan, diak liu sobu mos hotu PERUMNAS sira ne’ebe iha hodi organiza foun fila fali hotu. Em vez de uma ida halo iha rai ho luan 10 x 20 m2 leten, diak liu halo iha rai ho luan 20 x 30 m2 nia leten, hodi ema ne'ebe hela ba dada iis diak ho halo uma ho kondisoens. Ema labele hela sa’e malu hodi evita moras ho problemas sociais.

Iniciativa PM Xanana Gusmão nian hodi mobiliza funcionarios hothotu hodi participa iha limpeza geral nudar hakat ida ne’ebe diak tebes. Diak tanba ita haree cidade Dili ohin loron mos liu kompara ho tinan hirak liu ba. Estrada mos, fatin publiku barak mos no valeta sira ne’ebe uluk nakonun ho kankung ho foer mos agora barak mos ona. Uma aat barak mak seidauk hadi'a no kareta aat barak mak ohin loron sei para iha estrada laran ou ninin ne'ebe seidauk halo sidade Dili sai mos ho furak lolos. Ida ne'e mak sei precisa halo esforsu oituan tan hodi hadi'a.

Esforu PM Xanana nian ne'e diak duni hodi hanorin ema oin-sa mantem ambiente ne'ebe mos, maibe, parece la edukativo no la eficiente, tanba mobiliza fali funcionário publiku sira ba halo serbisu ne'ebe la’os sira nia serbisu. Funcionario publiku nia knaar la’os atu halo limpeza ou hamos foer, maibe atu halo atendimento publiku. Funcionario ida-idak serbisu tuir termos referencia nebee iha our esponsabilidades ne’ebe tau ba sira nia liman, la’os ida ba halo fali seluk nia serbisu. Halo serbisu limpeza cidade nian iha nia funcionario ketak, hanesan mos iha kada ministerio, funcionario halo limpeza nian ketak, la'os kualker funcionario ida ba halo limpeza. Funcionario limpeza cidade nian baibain husi Kamara Municipal ou Distrito nian, la'os husi ministerio ruma. Mobiliza funcionário publiku hodi ba halo limpeza iha loron sira ne'ebe deklaradu nudar loron limpeza ou saude mundial nian sei iha tama ulun, tanba tinanida halo dala ida, la'os halo limpeza semana-semana no sai rotina ida. Tuir lolos funcionario sira ida-idak tenki iha nia serbisu fatin hodi halo la’o nia serbisu, halo atendimentu ba ema sira ne'ebe precisa trata dokumentos ka assuntos ruma.

Timor Leste ohin loron iha osan barak no osan sira mal gastos ou gasta arbiru nian mos barak. Tuir lolos Governo bele hametin futu-kabun hodi poupa tan osan sira mal gastos hodi uza rekruta tan funcionarios sira ba halo limpeza cidade nian. Mesmo la hametin futu-kabun mos Timor Leste iha osan naton hodi rekruta tan funcionario sira hodi halo limpeza cidade nian duke ba fo han lafaek ida rua ne'ebe bokur mesamesak. Karik iha dezastres naturais ruma mak ita mobiliza funcionários hodi fo assistência ruma sei diak liu duke mobiliza sira ba halo serbisu baibain ida nebee la’os sira nia responsabilidade.

Nudar edukasaun no kontinua mantem sidade mos, tuir hakerek na’in, buat ne'ebe precisa halo mak:

1. Rekurta ou aumenta numero funcionarios halo limpeza iha sidade nian, nune’e hodi sira bele halo limpeza iha kalan hodi mantem sidade mos iha loron. Ida ne’e hanesan forma ida hodi reduz desemprego nune’e mos eduka ema atu serbisu tuir profissional nian;

2. Mobiliza membro F-FDTL hodi halo limpeza, tanba bainhira la iha funu, militar sira pratikamente la halo buat ida, maibe tuir lia-fuan diak nian, sira han ho toba de’it. Atu labele gasta osan saugati ba militar sira, wainhira funu la iha, sira bele tulun halo serbisu sira komunitaria nian, inklui halo limpeza ne’e, nune’e hodi sira sai produtivo nafatin no benefiku ba Estado;

3. Mobiliza estudantes sira, husi ensino baziku to’o universidade hodi halo limpeza geral. Em vez de sira estuda husi Segunda to’o Sabado, diak liu Sabado sira halo serbisu seluk, hanesan halo limpeza geral husi dader to’o meio dia. Ida nee hanesan forma ida husi edukasaun ba sidadania, hodi sira bele konsiente hodi labele soe foer arbiru no mantem ambiente nebee mos husi foer ho poluisaun seluseluk. Eduka ema husi ki'ik diak liu duke eduka husi boot.

Atu mantem sidade mos nafatin, precisa mos:

1. Kria lei ida hodi aplika multa ba ema sira ne’ebe soe foer arbiru. Multa de’it la to’o tanba ema sira iha osan bele soe foer arbiru nafatin tanba sira konfia iha sira nia osan hodi selu multa. Diak liu, alem de selu multa, tenki halo mos serbisu obrigatorio hamos sidade iha loron ida ou rua nian laran hodi ema hotu ta'uk soe foer arbiru;

2. Hasai ou hamos kareta aat husi estrada ibun. Se mak husik hela kareta aat iha estrada laran ou estrada ibun, liu horas 24 tenki selu multa. Ou Estado bele dada kareta sira ne’e ba tau fatin ida depois nia na’in ba foti. Husik hela kareta iha estrada laran la’os de’it provoka engarrafamento maibe mos bele provoka acidente;

3. Tau lixeiro (soe foer fatin) iha fatin hothotu no fatin foer ida ba fatin seluk labele dok liu, pelo menos husi fatin ida ba fatin seluk 1.000 metros. Wainhira tau dok liu halo ema baruk la'o hodi soe foer iha nia fatin. Labele halo lixeiro hanesan sira ne’ebe agora ita hetan iha estrada ibun ne’ebe nakloke no lalar hobur makaas. Lixeiro tenki taka metin hodi asu, busa ho laho labele dada sai foer husi nia fatin no evita lalar hobur hodi lori moras ba ema;

4. Loke fatin toilet publiku hodi ema labele soe be ho foer arbiu iha dalan ou iha fatin sira publiku nian. Tanba la iha fatin toilet publiku, ema barak soe be ho foer iha fatin publiku ne'ebe halo cidade sai foer no provoka moras oioin;

5. Bandu kuda kankung iha valeta laran hodi evita be lori foer ho tahu tama iha estrada ho ema nia uman wainhira udan tun;

Atu sidade sai mos, livre husi poluisaun ho desorganizasaun precisa mos:

1. Tenki kaer ho selu multa ba taksi, mikrolet, motor ho kareta hothotu ne’ebe para arbiru iha estrada laran, para la tuir regulamentos transitos nian. Para kareta ho motor arbiru la’os provoka de’it engarrafamento, maibe mos acidente no bele mos provoka desentendimento ne’ebe rezulta iha baku malu ho oho malu ne’ebe ameasa rasik seguransa ho estabilidade;

2. Kaer ho selu multa ba taksi ho mikrolet ou kareta sira ne’ebe dere klakson arbiru la tuir regulamentos transitos nian. Por exemplo taksi ho mikrolet sira, em vez de dere klakson hodi ultrapasa kareta seluk, sira dere klakson hodi bolu ema, iha ne’ebe hamosu ruído makaas no aumenta poluisaun ruído. Buat ida ke la diak no viola regulamentos trânsitos nian;

3. Tenki halo inspeksaun ho kuidadu ba kareta tuan sira hodi haree se kareta la iha kondisoens ona, labele husik sira lori la'o nafatin, tanba provoka poluisaun suar ne'ebe la'os de'it hafoer ambiente maibe mos lori moras ba ema sira hela iha cidade laran.

Wainhira cidade mos ho organizado, la’os diak de’it ba saúde, maibe mos tuir resolve problemas sociais, seguransa nune'e mos ekonomia rasik. Cidade mos signifika ita halakon dadaun moras oioin iha ita nia rain nune’e mos halakon ona fiar ida katak buang ho fekit na’in sira mak lori moras ho mate mai ita. Tanba dala barak, ita han la kuidadu, la fase liman molok han, moris iha tahu laran, moris iha rai rahun laran, moris ho susuk no foer oioin, ita hetan moras husi buat hirak ne’e, depois ita dun fali ba buang, fekit na’in, matebian ho uma lulik sira mak halo. Ema balu sai vitima saugati tanba dun sira ne'e.

Cidade mos ho furak sei atrai makaas turista sira mai iha ita nia rain hodi hasa’e ita nia ekonomia. Ita nia ekonomia diak ho mesamesak hasa'e ita nia kualidade moris. Tanba ne’e halo cidade mos importante tebes no husu ba ita hothotu hodi kontribui, labele soe foer arbiru. Foer oan ida ita soe ba rai, hamoris bakteria ho virus ne'ebe lori moras ba ita rasik no ba ema seluk. Buang, fekit na'in ho seluseluk tan ne'ebe halo ita moras mak foer sira ne'ebe ita soe arbiru ou la hamos. Buang ho fekit na'in foer sira ne'e mak ita precisa hamos. Mai ita hamutuk halo cidade Timor tomak mos husi foer ho moras.

Textu haruka ba no hatun iha FH, 29/01/2010

Comentario mai husi leitor FH:

CIDADE MOS: hasae qualidade vida, promove higiene, saude ambiental, ema ida-idak nian, bairu nian, distrito nian hafoin ema barak nian. Los duni, cidade Dili hanesan cidade bo'ot ka capital nasaun nian, buka hatudu-an hanesan "cidade pedagogica" ba cidade sira seluk nebe do'ok husi kapital...so nune'e deit mak joven feto ka mane, ema rai-liur ruma bele admira wainhira hi'it-an mai capital, alias cidade Dili tan hare cidade mos, nabilan no panorama ida nebe "mengagumkan"!Hanesan hakerek nain, ka ambientalista Manuel Jordao hateten katak "koalia hamos cidade, halo ita hanoin kedan, limpeza ka halakon foer nebe soe haliu iha bairro, baleta kuak mak haleu cidade" ho intensaun katak hadia higiene, halakon moras nebe susuk sira lori mai, hasae kualitas ema moris nian iha nasaun laran. Uluk 2001, politik nain balun koalia on "limpeza, dassa-rai" iha campanha ba "hili assembleia konstituinte" hodi hakerek lei-inan ka konstituisaun RDTL maibe ita la kompreende lia-fuan "dassa-rai ka limpeza" nebe sira uza ne' e hakarak dehan saida? "Se Fretilin lakon, ita sei dassa-rai. Se Fretilin la ukun, ita sei halo limpeza geral" iha Timor laran!Iha ne' e, ita hare mo-mos valor sira Manuel Jordao defende iha leten la hetan fatin...katak uza sala termus "limpeza ka dassa-rai" ba fali fim seluk, oin sa mak ita bele hari cidade ida mos, modelo ba cidade seluk "cidade educativa"?

Ze kiak, obrigadu tan publika atan oan nia kemntario

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.