VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20090803

ESTABILIDADE NUDAR DALAN BA DESENVOLVIMENTO

Por Dionísio Babo-Soares - Sekretário Geral Partido CNRT

INTRODUSAUN

Termu desenvolvimento, tuir istoria, nudar termu commum nebe sociedade sira associa ho progresso. Desenvolvimento iha konotasaun positivo tanba relaciona ho esforso ka processo atu “hakat hosi buat ne’ebe seidauk desenvolvido ba desenvolvimento atu sai desenvolvido”. Maski nune, termu desenvolvimento la hetan fatin-metin iha vida-sosial povu ho nasaun barak, antes da revolusaun industrial iha Inglaterra mossu iha sékulo 18 ho 19 liu ba. Tuir encyclopedia:

The Industrial Revolution was a period in the late 18th and early 19th centuries when major changes in agriculture, manufacturing, mining, and transportation had a profound effect on the socioeconomic and cultural conditions in Britain. The changes subsequently spread throughout Europe, North America, and eventually the world. The onset of the Industrial Revolution marked a major turning point in human society; almost every aspect of daily life was eventually influenced in some way. [1]

Altura ne’e nasaun sira sei moris hela ho hanoin primitivo ka hahii deit historia boot kona-ba civilisasaun ne’ebe hahu kedas hosi Egpto hosi tempo Faró sira nian ba too China, nebe sublinha deit avanso cultura civilizasaun. Maibe revolusaun industria iha Inglaterra ne’e hamoris fila-fali lia-fuan desenvolvimento no fo-hikas espírito foun ba ema idak-idak ho nasaun sira atu desenvolve sira nia a’an BA DALAN PROGRESSO.

Revolusaun industria ida ne’e hakfilak mundu hodi halo revolusaun iha seitor oin-oin moris nian, komessa hosi teknologia, ekonomia, kultura, hanoin polítika ho seluk tan. Hanesan haktuir tuir mai ne’e:

Starting in the latter part of the 18th century there began a transition in parts of Great Britain's previously manual labour and draft animal–based economy towards machine-based manufacturing. It started with the mechanization of the textile industries, the development of iron-making techniques and the increased use of refined coal. Trade expansion was enabled by the introduction of canals, improved roads and railways. The introduction of steam power fuelled primarily by coal, wider utilization of water wheels and powered machinery (mainly in textile manufacturing) underpinned the dramatic increases in production capacity. The development of all-metal machine tools in the first two decades of the 19th century facilitated the manufacture of more production machines for manufacturing in other industries. The effects spread throughout Western Europe and North America during the 19th century, eventually affecting most of the world. The impact of this change on society was enormous.[2]
Maibe estado de desenvolvimento so bele existe bainhira clima dame no hakmatek permanese. Situasaun dame ho trankuililo ne’e ema traduz nudar situasaun nebe demonstra paz (estabilidade) ho progresso.

Istória hatudu katak konflito nebe mossu iha Europa ho mundu por exemplo, funu boot mundu nian (Primeira ho Segunda Guerra Mundial), Guerra fria nebe fahe bloko capitalista ho bloko sosialista estraga e retarda progresso rai barak, liu-liu iha Europa. Nia efeito halai ba mundu tomak, liu-liu hamosu funu atu ukun-an hosi kolonialista sira depois de segunda Guerra Mundial. Konflito kria instabilidade, e ikus mai sai nudar barreira ba desenvolvimento.

Maibe, tanba hakfodak ho estragos ho instabilidade ne rasik, hafoin Segunda Guerra Mundial, estado sira iha mundu, liu-liu Europa ho America, hamosu hanoin oin-oin atu kria estabilidade iha mundu. Alem de hari Liga das Nasoens (league of Nations) nebe ikus mai transforma ba Nasoens Unidas (The United Nations), sira mos introduz pakote rekoperasaun liu hosi seitor ekonomia atu kria estabilidade e desenvolvimento. Hanesan exemplo, pakote ekonomiku ba rekoperasaun Europa tuir Plano Marshall (Marshall Plan), konsegue lori esperansa, rekonstrusaun, no tuir fali mai estabilidade. Ohin loron termu estabilidade sai nudar factor xave ba desenvolvimento no progresso nasaun barak iha mundo.

Timor Leste labele sai imúno ba klalaok mundo nian. Hafoin tinan 450 kolonizasaun Portuguesa, 25 anos okupasaun Indonesia no konflitu interno nebe classifika nudar guerra civil (1974-1975), ita libertasaun iha 1999. Iha tinan 6 dahuluk (1999 – 2006) hosi fase tranzisaun tama ba fase Independencia, ita la konsegue ses an hosi konflito ho instabilidade. Maski governo tempo neba esforsa an atu hahu desenvolvimento iha seitor oin-oin, sira la konsegue. Konflito iha 2006 mossu nudar klimax ba instabilidade prolongada ida, nebe mai hosi processo ida instavel, nebe karakteriza estadu ne’e nudar estadu ida kuaze paralizado, maski síniku barak iha mundu hanoin katak ita monu ba estadu failhado ona.

Felizmente, maski krise makaas, ho tulun paízes visinho sira nian ka komunidade internasional, ita nia estadu nia orgaun de soberania sira moris nafatin, maski ho susar. Desenvolvimento la lao, i tuir matenek nain sira, ita nia ekonomia nia kresimento monu ba negativo iha 2006.[3]
Kosekuensia ida ne’e halo ita hotu hanoin hikas fali,aproximasaun saida mak ita bele uza atu garante dezenvolvimento bele lao no iha sustentabilidade efektiva; katak, atu iha dezenvolvimento ita preciza estabilidade. Karik laiha Estabilidade sei laiha Desenvolvimento. Em balun mos katak nune “karik laiha desenvolvimento sei laiha estabilidade”.
Ne los duni tanba termus estabilidade ho desenvolvimento fila ba mai hanesan deit nudar manu-inan ho manu-tolun, ita lahatene ida nebe mak mossu uluk, maibe sira nain rua preciza malu pare bele hamosu progresso. Hau hakarak konvida ita atu hare buat ne hosi aspektu DESENVOVIMETNO uluk.

KONTEXTU ITA NIA RAIN

Iha kontexto Timor nian, desenvolvimento refere ba hadia saida mak aat sai diak, i hasai tiha sosiedade hosi mukit, terus no hamlaha.[4] Tanba ida ne’e hosi tinan 1999 to agora, governo sira buka oinsa elimina pobreza, estimula kresimento ekonómiku, no eleva vida ekonómika nasaun no Timor oan ida-idak nian. Desenvolvimento, iha kontextu ida ne’e, laos halo deit uma-foun, hadia estrada ka tau alkatraun ou taka koak, maibe tenki mossu ho konseito integradu.
[5] Desenvolvimento mossu tanba iha kontra-tese nebe naran sub-desenvolvido, refere ba sector hotu iha âmbito assunto ne’e nian rasik la hatudu progresso, maski esforso tomak halo atu bele hadia povu ho nasaun nia moris. Atu dehan katak desde ukun-an to agora, ita depende los ba minarai tanba rendimentu hosi sector non-migas (non-oil) kiik tebes-tebes. Orsamaento annual barak liu mai hosi rendimento minarai nian. Maioria (70%) de populasaun moris iha áreas rurais nudar agricultores, nebe sei pratika sistema agrícola sub-desenvolvido tebes (subsistence farming methods). Produsaun hosi agrícola uza ba deit konsumu domestiku, tanba ho método nebe tradisional tebes, la koresponde ba ekonomia merkado nian. Nune, produto rai-laran susar atu compete iha merkado mundu nian, enfrakece ita nia opurtunidade atu bele estimula aumento ba rendimento doméstico.

Iha areas urbanas, maioria de populasaun moris nudar funcionario públiku (civil ho militar) nebe depende tomak ba ossan estado nian. Iha sector privado, mossu kontraktor-kontraktor kiik ho sistema borongan nebe depende tomak ba projecto estadu nian i laiha capital atu bele desenvolve aan. Sira mos la barani investa capital rasik hodi fila-liman, além de laiha kapasidade, lakoi duni atu investa tanba tauk risko. Mentalidade business nune mak halo ita nia merkado la dun functional diak, mesmo que governo esforsa ona atu liberaliza merkado local no hamenus intervensaun iha área ida ne’e. Sektor privado nudar pilar importante iha ekonomia nasaun nian bele dehan paralizado.

Nune, tanba ita nia produsaun local kiik tebes-tebes, ró sira ne tama mai nakonu ho sasan (importasaun), fila mamuk tanba la lori ita-nia produtu sai (liah exportasaun), maibe lori deit ita nia ossan mak sai. Ekonomia ne’e sai estgante tiha tanba mákina eknomia rasik la funsiona.
Para além disso,ema barak mak sei moris ho menos de $1.00 (One Dollar) por dia. Iha kontaktor boot ema rai liu hotu deit. Nune ossan nebe sira hetan hosi projecto, lori hotu ba liur. Timor oan balun mak konsegue kaer ossan boot, maibe rai ka investa iha rai-liu mos ou gasta deit mak iha Bali hodi passa férias. Rendimento annual percapita, ema idak-idak nian la liu margem nebe Nasoens Unidas determina ona. Tanba ne’e mak maski ita riku, ema bolu ita, nasaun kiak liu iha mundo. Ossan nebe governo injeta ba iha areas rurais liu hosi programa pakote incentive pensaun nian, ikus mai fila hotu mai Dili tanba labele sirkula iha neba devido ba naun-andamento ekonomia eskala kiik.

Hamutuk ho komunidade internasional ita hahu ona plano desenvolvimento nasional atu bele trasa planu oin-sa ita hakat hosi fase sub-desenvolvido ba fase desenvolvido. Ita buka define áreas de prioridade, maibe hare ba hare mai, laiha area ida mak laos prioridade, tanba area hotu-hotu mesak prioridade deit. Iha sector saúde, ekonomia, komersio, tourismo, politika, social no mos área social seluk, sai hotu nudar prioridade.
Tanba ne’e, iha ami nia hanoin, ita preciza hare uluk mak oinsa responde ba necessidade básicas atu bele hakbiit sector sira ne rasik, no ao mesmo tempo, kria kondisoens para povu bele bok’an. Ideia principal maka hare uluk oinsa resolve problemas kurtu prazu nian.

SAIDA MAK HALO ONA

Iha tinan 2007, governo ida ne’e simu todan mai hosi governo ida uluk ho moras oin-oin. Além de problema seguransa, estagnasaun ekonomia no difikuldade atu bele eleva kresimento uma-kain idak-idak nian kontribui makaas ba destabilidade. Forsas policiais ho military nebe foun no la iha professionalismo suficiente estraga tiha nasaun nia imagem internasionalmente. Governo uluk hosik hela tragédia polítika militar boot ida ne’ebe resulta iha Timor oan balun lakon nia vida.
Infelizmente, tragédia ida ne’e mossu iha âmbito independencia nian. Governo ida ne’e hafoin elegido atu kaer no gere governo. Depois de tinan rua atu tama ba tinan tolu, ita hare governo ne’e nia plano atinge ona buat hirak tuir mai ne’e:

Primeiro Ano

Resolve krize Politiko-Militar;

Resolve Internally Displaced People - ADP;

Resolve Problema matebian major Alferedo ho nia grupo.

Segundo Ano

Komessa hare ba subsidiu ba veteranos, feto faluk no Terceira idade sira. Governo ida ne’e tenta atu hamossu programa atu bele salvaguarda estabilidade ekonomika.

Terceiro Ano

Iha tinan ida ne’e ba oin maka, ita espera atu reforsa desenvolvimento atu hadia ka kompleta tiha area oins-oin nebe ita iha ba. Infra-estrutura (estradas rurais, electricidade no be mós), krescimento ekonomiku, no capital humano (bolsas de estudos) sai nudar prioridade iha tinan 2009 ne’e.

Maibe, estabilidae kontinua sai nudar assunto ida nebe Timor oan ho Nasoens Unidas rasik sei preokupa hela. Mehi atu desenvolve ita nia rain sei hasoru desafio boot tanba ita iha hela estabilidade nebe nebe fragil tebes.

PRECIZA ESTABILIDADE

Estabilidade, konseito ida alargado nebe akomoda buat barak. Komessa hosi estabilidade rai-laran no oinsa ita hasoru ameasa ne’ebe mai hosi rai-liur hodi fo protesaun ba interesse boot (politika ho ekonomia) nasaun nian atu bele desenvolve vida nasaun nian.[6]
Objectivu estabilidade nian tenki lao tuir politika seguransa nasional tanba iha objectivo hodi kria ambiente ida nebe’e hakmatek no kondusivo hodi bele fo moris diak ba sidadaun tomak hodi sira bele buka servisu diak ba desenvolvimento nasaun nian.[7]
Ho situasaun ita nia nasaun nudar país kiik no kiak, Timor enfrenta problema estabilidade nebe cracterizado iha buat balun tuir mai ne’e:

- Nudar paíz pos-konflito, ital abele nega katak, mentalidade – laos kultura – kona-ba impaktu violensia mak ita enfrenta iha tinan hirak liu ba, kontinua influencia ita nia hahalok, klalaok, hanoin no maneira ita moris iha sosiedade. Atitude social nebe ho tendensia ba violensia sei lakon maibe laos lalais;

- Ita nia estrutura social nebe forma ho estrutura politika nebe harii hodi enfrenta kolonialismo iha tinan kotuk liu ba, kontinua existe. Maske ho forma oin-seluk, sira kontinua existe ho karakteristikus resistensia nian, e laos facil atu muda iha deit tinan balun depois da independencia;

- Ema barak mak terus no mate, no sira nia familia lakon iha tempo da resistensia. Memoria uluk nian kontinua moris. Estado foun iha indepencia nian tenke mos hare problemas uluk ho serio (kazu veteranus, idosos ho sst), tanba iha potensia atu sai fali factor destrutivo se la kaer didiak;

- Ita nia rendimento ekonomiko sei kiik, i dependen barak liu ba mina, enkuanto seitor seluk seidauk desenvolve no atu bele contribui makaas ba rendimento nasaun nian;

- Ema barak sei kiak, servisu laiha – no rendimento sustentavel laiha;

- Ho programa desenvolvimento nebe foin mak atu bele estabelece, ita enfrenta oinsa fahe rekursus nebe mak lolos ba sosiedade tomak;

- Iha ambiente independencia nian, ita nia politiku sira nebe uluk mesak aktivista deit, susar atu hosik kaarakteristiika aktivista iha ambiente ukun-aan nian. Politika ho karakteristika aktivista nian, maski la relevante ona ho period pós independencia, sei kontinua uza no facil tebes hodi insita emosaun militants sira nian;

- Nudar paíz kiik, ita nia seguransa sei fraku. Konflitos sosiais nebe mossu iha rai-laran liu tiha fali kapacidade pessoal seguransa nian atu bele resolve (Numero Polisia kiik liu fali numero membros arte-marsiais nian);

- Problema professionalismo forsa seguransa nian mos sei questionado hela!

- Nudar mos paíz kiik nebe seguransa maritime no aéreo sei fraku, konvida ema-liur atu halo trans-nacional crime (tráfiku de droga ho ema, money laundering, etc).
Atu hare buat sira iha leten, it abele dehan, preciza aproximasaun ida integradu ho ekilibradu. Integradu katak ita preciza hare sector hotu-hotu nebe iha potensia atu destabiliza hanesan faktos nebe relasionados, no solusaun tenki buka ho aproximasaun komprensivo no hamutuk. Ekilibradu katak ita tenki trata sector sira ne’e hanesan no tau sira hotu-hotu hanesan prioridade no laos atu fo atensaun deit ba sector ida ka balun, no haluhan tiha sira seluk.

Tanba ne’e establidade, laos ona kategorizadu nudar pakote seguransa em termus reais (military ho policial) deit maibe abrange mos ba estabilidade social humanu. Iha aspektu military ho policial, ita preciza halo reforma, no sentido de ajusta no kompleta estrutura nebe mak iha too oras ne’e, nebe la adekuadu hodi hadia institusoens polisia no militar iha kontextu organizasaun, formasaun no professionalismo. Formasaun ne importante para siar bele hadia aan, no akompanha desenvolvimento seguransa mundial. La preciza halo reforma tuir definisaun termo ne rasik indika, tanba ita foin mak hahu i seidauk bele reforma iha sentido ninian lolos. Ita so bele halo ajustamento no completa buat nebe seidauk iha.

Iha aspektu estabilidade social humana, ita preciza hadia ita nia ekonomia (eleva produsaun, muda hosi sistema subsistence farming ba fase industrial), hadia moris ema idak-idak nian, isin-diak, fasilita acesso ba justisa no hadia ekonomia atu bele eleva rendimento perkapita no moris-diak uma-kain nian. Ita mos preciza hadia services delivery iha parte governo nian para bele garante acesso abrangido publiku nian ba atendimento estado nian no fo remunerasaun adekuadu tuir kualifikasaun tuir kualifikasaun ema idak-idak nian.
Tanba ne’e estabilidade abrange ba aspektu fundamental hotu nebe luan atu defende interesse nasional estado nian. Tuir artigo 6 Konstituisaun da Repúblika objektivu fundamental estadu nian nebe hakerek iha Artigu 6 Konstituisaun da Republika, atu:

a) Garante nasaun nia soberania;

b) Garante no promove sidadaun nia liberdade fundamental, no respeito ba estado nia princípio kona-ba direito demokrátiku;

c) Defende no garante demokrasia politika no partisipasaun populasaun nian kona-ba rezolusaun problema nasional sira;

d) Garante desenvolvimento ekenomia, ba progresso siénsia no téknika;

e) Harii sosiedade ida ne’ebe hatuur iha justisa social, hodi hakiak sidadaun sira nia moris diak hosi aspetu físiku ka espiritualmente;

f) Proteje didiak meiu-ambiente no bali nafatin riku-soin rai nian;

g) Hakatak no haloko povu Timor Oan nia personalidade no nia kutura;

h) Harii no haburas relasaun diak no kooperasaun entre povu no estado;

i) Promove desenvolvimento ida nebe’e iha relasaun ho sector hotu’hotu no regiaun sira, no mos fahe lolos produto nasional nian;

j) Hamoris, promove no grante biban no let nebe hanesanba ema feto no mane.

LIAN IKUS

Atu hametin estabilidade, ita preciza hametin seguransa nasional basei ba valores nebe ita hahi, buka dalan atu prevene duke kura, barani hasoru risku, fiar iha aproximasaun multidimensional, parseria, integradu, flexible no kontinua investe hodi aprende hametin ita nia system aseguransa.

Timor, ita bele dehan, laiha ameasa externa nebe signifikativo. Maibe krime transnasional (tráfiku de droga ho ema, money laundering, etc) kontinua ameasa ita.

Ameasa interna (rai-laran), mak makaas tebes. Ita hare, deposi de ukun aan, mossu krize 4 de Dezembro, konflitu arte-marsiain, lorosae-loromonu, krize politiku-militar iha 2006 no atentado 11 de Fevereiro 2008. Orgauns estado nian nebe sei foun no seidauk forte, sistema justisa nebe seidauk adekuadu, ho ema barak sei moris mukit, ho autores politikus nebe seidauk iha esperiencia gere nasaun, mos sai nudar problema ba ita. Ita nia ekonomia sei fraku n populasaun barak ba bebeik.

Ameasas de Dezastre Natural, ameasas ba Saúde, governasaun sei nurak, politika ekonomia ida nebe seidauk sustentavel, forsas da seguransa nebe sei nurak mos sai nudar faktores nebe mak kontinua serve nudar ameasa interna.

Atu bele tau matan ba estabilidade, preciza politika seguransa integradu nebe involve Timor oan hotu. Laos deit militar ho polisia mak tenki servisu atu mantein lei ho ordem. Tanba estabilidade exige mos estabilidade ekonomika, saudae diak, justisa diak no income nebe sustentavel atu ema moris diak. Estabilidade implika mos kriasaun de kampo de trabalho, ema hotu hetan edukasaun diak, isin-diak no moris iha dame nian laran.

Tanba ne’e desenvolvimento so bele lao diak bainhira iha estabilidade. Ho dalen seluk, etablilidade mak sai duni matadalan ba desenvolvimento. Se laiha desenvolvimento laiha mos estabilidade.

Ita hotu nia mehi mak ida temi iha leten, e ita fiar governo ida ne’e lao hela dadaun ho programa nebe nia plataforma, mais ou menos, refleta iha intervensaun ida ne’e.
.
Obrigado.
.
[1] Source: http://en.wikipedia.org/wiki/Industrial_Revolution
[2] Ibid.
[3] Monitoring the Principles of Good International Engagement in Fragile State and Situations 1st Consultative Meeting. Emília Pires, Minister of Finance, 2nd March 2009 - MoF Conference Room.

[4] Hanoin klean ba assunto ida ne’e refleta iha partido barak nia programa no aktividade iha Timor depois da Independencia. Iha Partido CNRT nia slogan hanoin ne’e refleta iha slogan: “Libertada a Pátria, Lebertemos o Povu”. (Source: Estatuto Partido CNRT).
[5] Timor-Leste, Plano de Desenvolvimento Nacional
[6] Por Ezemplo konsulta Shaun P. Young, Political Stability and The Need for Moral Affirmation http://www.ul.ie/~philos/vol4/rawls.html.
[7] Konsulta Esbosso, Politika Seguransa Nasional (Seidauk Publicado).

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.