VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20090623

SASIN IDA: RENETIL NEBE HAU HATENE (5ª Parte)

(5ª Parte)
.
SASIN IDA: RENETIL NEBEE HAU HATENE ENTRE 1986 HO 2000
.
Fuzaun RENETIL ho OJECTIL
.
Carlos da Silva L.F.R.Saky*
.
RENETIL ho OJECTIL harii tutuir malu. OJECTIL harii iha Timor, iha tinan 1987, tuir ninia responsaveis balu. Estudante sira husi Externato S. Jose, Balide, mak harii. Enkuantu RENETIL harii iha Bali/Indonezia, iha tinan 1988, husi estudante bolseiru sira, nebee estuda iha provinsia Indonezia nian nee.
.
Atu funu diak ba libertasaun rai Timor Lorosa’e nian, presiza iha unidade metin entre jovens Timoroan sira. Nunee hodi bele halo kordenasaun diak no halo aksaun hamutuk. Hakat husi preokupasaun unidade nasional nian, RENETIL ho OJECTIL buka dalan oin-sa mak serbisu ho funu hamutuk diak liu.
.
Depois de halo diskusaun dala barak iha Denpasar/Bali, iha fins de 1988, entre ulun-boot sira RENETIL nian ho membru OJECTIL nian ida, Avelino Coelho, nebee ba tuir kursu ida, ligadu ho saude (SPPH) nian, iha Denpasar, disidi haruka delegasaun ida ba Dili, ho objektivu ko’alia ho ulun boot sira OJECTIL nian, karik aseita, halo fuzaun (peleburan) entre organizasaun rua nee. Husi parte RENETIL nian hatudu Boaventura da Silva no OJECTIL nian Avelino rasik maka ba Dili. Molok sira rua fokit ba Dili, husi parte RENETIL nian, iha reuniaun ida, iha Denpasar, hola tiha ona desizaun ida, karik ulun sira OJECTIL nian aseita, husik ba sira maka hili, adopta naran OJECTIL mos diak ou bele lori naran RENETIL mos diak. Importante maka organizasaun rua nee sai ida de’it.
.
Iha fins de Novembro tinan 1988, Boaventura ho Avelino fokit ba Timor. Depois de sira rua fila husi Dili, mai ho notisia diak, ulun sira OJECTIL nian aseita halo fuzan entre organizasaun rua nee. Fuzaun entre organizasaun rua nee akontese iha loron 25 de Novembro tinan 1988. Membros sira husi OJECTIL rasik maka hili atu kaer naran RENETIL hodi funu ba oin no husik hela OJECTIL ba kotuk. Hahu husi nee la izisti ona OJECTIL.
.
Ho fuzaun nee, nomeia Laloran (Nuno Corvelho), eks-dirijente OJECTIL nian ba iha Responsavel Prinsipal Provizoria RENETIL nian iha Timor Lorosa’e. Fuzaun organizasaun rua nee hanesan prosesu ida determinante tebes iha tinan hirak ikus funu Timor Lorosa’e nian. Determinante tanba fo tulun ba Komandu da Luta iha organiza no internasionaliza problema Timor Lorosa’e nian ba mundu liu husi aksoens konkretas.
.
Depois de mosu fuzaun nee, hahu halo aksaun politika nakloke iha vila, hanesan halo manifestasaun iha fulan Outubro tinan 1989 iha Tasi Tolu, iha loron nebee Papa João Paulo II halo missa iha fatin neba. Nee primeira aksaun ho massa iha sidade laran . Aksaun nee ho objektivu la'os de'it internasionaliza konflitu Timor nian maibe mos hanesan inisiu hodi haluan rezistensia armada husi ai-laran ba iha rezistensia populr klandestina iha vila sira funumaluk sei okupa hela. Fulan lima antes husi aksaun historika nee, militante sira RENETIL nian husu azilu politika iha embaixada sira Japaun ho Vatikanu nian hodi dada atensaun Komunidade Internasional nian ba problema Timor Lorosa’e nian, nunee mos “exige” libertasaun ba ulun sira RENETIL nian balu nebee militar sira kaer iha Dili ho Bali. Antes de fuzaun entre organizasaun rua nee, nunka iha manifestasaun nakloke ruma iha sidade hasoru okupasaun Indonezia nian. Jovens ho estudantes barak maka militar sira kaer, dadur no simu torturas oioin depois de manifestasaun nee.
.
Ikus mai, sei iha fins de 1988, RENETIL hato’o ba “Comando Superior da Luta” kona ba unifikasaun organizasaun juvenil rua nee. Iha tinan hanesan, “Comando Superior da Luta” ou CRRN[1] (Conselho Revolucionário da Resistência Nacional) iha lideransa komandante FALINTIL, Xanana Gusmão nia okos, hakerek surat ba Direksaun Sentral RENETIL nian, hato’o sira nia laran ksolok ba fuzaun nee. Inisiativa halo fuzaun mai husi estudante ho jovem sira rasik, la’os Komandu da Luta maka husu. Iha surat nee, husu (propõe) mos ba RENETIL atu husik hela prinsipiu partidaria hodi hako’ak fali prinsipiu apartidaria (la tuir partidu politika ida), nebee ita sei haree iha oin. Nunee mos husu, karik RENETIL aseita, organizasaun estudante sira nian lori hikas naran LEP (Liga Estudantil Patriotica [de Timor]).
.
Iha tinan 1989, militar sira kaer Laloran (Nuno Corvelho) iha Timor, nunee mos militante RENETIL seluk, Elias Moniz iha Denpasar. Atu halo presaun ba Indonezia hodi liberta Laloran ho tan Timoroan seluk, halo estudante sira hamutuk na’in 6 (La’Sama, Avelino Coelho, Sakar Subar, Mau-Laco, João Resis ho hau rasik) husu azilu politika iha embaixada Japaun ho Vatikanu.
.
Direksaun Sentral lakon kontaktu total ho Laloran depois de nia sai husi kadeia. Antes de kaer nian, kontaktu hothotu nebee halo ba Timor sempre liu husi Laloran ho tan rede klandestina seluk. Iha tempu neba, seidauk mosu CE/FC. CE/FC mosu depois de funumaluk sira kaer Laloran. Tanba lakon kontaktu ho Laloran, maka ikus mai RENETIL halo ligasaun direkta ho Constâncio Pinto (Terus) nebee hanesan sekretariu CE/FC nian, estrutura CNRM nian ida nebee hamosu iha meados tinan 1990. Ikus mai, Laloran mos halo parte hotu orgaun klandestina nee. Tuir afirmasaun nebee Laloran hato’o ba hakerek na’in iha fulan Outubro 2002 iha Lisboa, iha CE/FC nian laran, nia hanesan 3º homem. Iha Lisboa, ami rua Laloran estuda hamutuk iha Instituto Superior de Ciências do Trabalho e da Empresa (ISCTE). Nia foti kursu Sociologia e hau foti Sociologia e Planeamento.
.
Depois de sai husi embaixada Japaun ho Vatikanu, mosu diverjensia entre Avelino Coelho ho militantes RENETIL nian sira seluk, nebee sei ko’alia iha oin, halo buat hothotu sai konfuzu liu tan.
.
Ami rasik iha Indonezia la hatene buat ida, maski sirkula lia-anin nebee ami rona katak, OJECTIL mosu hikas fali ona, maibe nunka konfirma ida nee. Ikus mai, iha manifestsaun 12 de Novembro tinan 1991, mosu jovens balu tau kamizola OJETIL nian. La hatene OJETIL nee mai husi OJECTIL ou organizasaun foun ida nebee la iha buat ida ho OJECTIL. Tanba antes de 1991, ami nunka rona OJETIL nia naran. Ami hatene de’it maka OJECTIL nebee halo tiha ona fuzaun ho RENETIL.
.
Tuir Laloran, sira iha OJECTIL, sira hamutuk na’in 9 de’it. Depois de CE/FC mosu, nia halo parte tiha estrutura nee. Kona ba OJECTIL muda ba OJETIL, nia mos konfirma, maibe nia mos dehan, OJETIL komandante Xanana rasik maka halo mosu iha tinan 1991. Tuir Laloran, nia hateten katak, desde nia halo parte CE/FC, nia rasik ladun ligadu ho OJETIL. Afirmasaun Laloran nian iha leten “ambígua” (mendua) hela, tanba iha sorin ida, nia dehan OJECTIL maka transforma ba OJETIL no iha sorin seluk nia dehan komandante Xanana Gusmão maka harii. Iha versaun seluk dehan OJETIL la mai husi OJECTIL, hanesan versaun Donanciano Gomes, ex-dirigente OJECTIL nian ida, agora Tenente Coronel iha F-FDTL. Ninia versaun kontraria ho Laloran nian. Tuir Donanciano, OJECTIL harii iha Timor iha tinan 1987, mosu hikas ona i fila an ona ba FECLETIL, ikus mai fila an ba AST (haree iha Donanciano Gomes, “A Resistência do Povo Timorense Apoiada Pela Juventude em 20 Anos de Luta, in It’s Time to Lead the Way: Timorese People Speak About Exile Resistance and Identity, Melbourne, Melbourne of the East Timor Relief Association, 1996, p. 113.). Versaun ikus nee hatudu katak OJECTIL la fila an ba OJETIL, maibe fila an ba FECLETIL.
.
Haree ba versaun rua iha leten nunee mos reaksaun husi komandante Xanana Gusmão ho membrus CCF na'in rua (Mau-Hunu ho Mau Hodu) nebee kontente tebes simu fuzaun entre organizasaun rua nee, nunee mos esforsu hothotu nebee sempre sira halo hodi hametin unidade nasional entre jovem sira, susar oituan justifika, sira fahe fali organizasaun rua nee hodi ikus mai transforma ba OJETIL ou ba FECLETIL. Possivelmente, OJECTIL desde halo fuzaun ho RENETIL, la moris hikas no la fila an ba organizasaun seluk, nia eks-membros sira mak kala fahe malu, balu ba tuir OJETIL, balu tuir FECLETIL no balu nem tuir rua nee ida, maibe serbisu nafatin ho RENETIL hanesan Constancio Pinto.
.
Ami rasik nunka hatene katak OJECTIL maka transforma ona ba OJETIL ou ba FECLETIL. Buat nebee ami hatene maka, komandante Xanana Gusmão maka haruka hamosu OJETIL iha tinan 1991 hodi bele hako’ak hotu jovens Timoroan sira iha Timor. Tanba RENETIL iha Indonesia labele hako’ak hotu jovens ho estudantes iha Timor laran, OJETIL mosu hodi hako’ak hotu jovem sira iha Timor nebee fahe malu ba organizasaun barabarak. Iha tempu neba, mosu organizasoens juvenis barak ona iha Timor. Atu hatudu ba mundu katak jovens sira ida de’it, sira nebee, maski la halo parte OJETIL, sira hotu simu no hatais kamizola OJETIL nian hodi halo manifestasaun, karik DPP (Delegasaun Parlamentar Portuguesa) vizita duni mai Timor Lorosa’e. Mak ita mos la hakfodak, mosu jovens barak tau kamizola OJETIL nian mosu iha manifestasaun 12 de Novembro iha Dili nebee ramata ho masakre Santa Kruz iha 1991. Arsénio Bano, agora vice-prezidenti FRETILIN nian, iha 1995, wainhira ami sei hela hamutuk iha Residência do Mosteiro, iha Lisboa, nia hateten katak “iha manifestasaun 12 de Novembro tinan 1991, ami hotu simu kamizola OJETIL nian. Maibe ami rasik la hatene OJETIL nee sa-ida. Ema barak maka la halo parte OJETIL, maibe hothotu hakarak ukun-an, tanba nee, bainhira ema fahe kamizola OJETIL nian atu tau hodi halo manifestasaun hasoru okupasaun Indonezia nian iha Timor, ami simu no tau de’it”.
.
Ba ami, OJECTIL la “existe” ona desde halo fuzaun ba RENETIL. Tanba mos ida nee, lori Avelino hodi hamosu FECLETIL no la buka hamoris fila fali OJECTIL nebee uluk nian hanesan membru ida hotu.
.
RENETIL nunka iha diferensa de opinuan ou “divergência” ruma ho eks-membrus OJECTIL nian sira seluk. Militante RENETIL nian, kuaze hothotu, la simu Avelino Coelho nian hahalok ho ninia belit metin ho Abilio Aráujo nebee sempre kontra mudansas politikas nebee komando da Luta halo iha rai laran.
.
Provavelmente, membru husi OJECTIL balu, nebee influensiadu ona ho Avelino Coelho, nebee la simu proposta Komando da Luta nian, hodi sira mos la simu apartidarizmu RENETIL nian. Sira nee, mak balu kala tuir FECLETIL.
.
OJETIL mos foufoun proklama-an nudar organizasaun independente ida, tuir komandante Xanana Gusmão nia husu. Maibe, depois de militar Indonezia sira kaer nia no dadur tiha iha tinan 1992, Mau Hodu kontrola tomak OJETIL hodi halo organizasaun nee belit metin tebes ba FRETILIN. Mau Hodu lori OJETIL hodi halo presaun ba FRETILIN sira nebee tuir David Dias Ximenes iha FPI (Frente Politica Interna), nebee besik liu ba komandante Xanana Gusmão iha CNRM/CNRT nia okos. Tanba mos ida nee, ladun sai notisia ba ita, ohin loron OJETIL halo parte estrutura FRETILIN nian.
.
* Fundador RENETIL
__________
[1] Orgaun supremu Rezistensia nian nebee hako’ak de’it FALINTIL ho FRETILIN. Bele hateten, orgaun partidaria ida. Ikus mai, atu reforsa Unidade Nasional no halo lideransa funu nian labele FRETILIN mesak maka konduz, iha fulan Dezembru atu ramata, iha tinan 1988, hamosu CNRM, nudar orgaun suprapartidaria no independente ida hodi truka hikas CRRN. Hahu husi nee, la’os FRETILIN mesak maka lidera funu ona, maibe partidus politikas nasionalistas hothotu, nunee mos organizasoens estudantes ho juvenis apartidarias halo parte hotu orgaun nee.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.