(Hakerek ba selebrasaun tinan 10 Referendum)
Ato Costa*
Iha statuto RENETIL inisio hateten klaru kona ba stratejia importante tolu ba luta ukun rasik an nian. Ida mak Indonesiasaun no internalizasaun konflitu Timor Leste; rua, Isola membros RENETIL husi kultura Indonesia nian; tolu, Perpara rekursu profesionais ba ukun rasik an. Ho lia fuan seluk bele esplika katak, stratejia premeiru ne’e hare oinsa atu manan funu. Stratejia segundu, sei nafatin ho dalan oinsa atu manan funu maibe mos hanoin oinsa la lori eransa ukun Indonesia nian (Rejime Soeharto) mai tempo Timor Leste ukun an nian. Stratejia terseiru, liu-liu atu hare oinsa bele priense ukun rasik an ho rekursu humanu nebe iha kapasidade no spiritu nasionalismo. Stratejia importante tolu ne’e abut iha prinsipiu “libertasaun Nasional”. Libertasaun Nasional laos signifika libertasaun politico deit maibe mos libertasaun social, cultural no ekonomia. Atu existensia no kontinuasaun nasaun ida nian ba moris rohan laek la suficiente wainhira iha deit teritoriu, bandeira, hymne nasional, no simblo sira seluk maibe persija moris iha aspeitu social no ekonomia mos. Aspeitu ikus ne’e esplika iha RENETIL nia statute nudar ‘libertasaun povu’.
Iha hakerek ida ne’e sei foka liu ba suksesu uniku no importante ida nebe organizasaun halo iha nia esforsu ba stratejia premeiru no hakerek mos uituan kona ba stratejia Segundo. Importansia husi hakerek ida ne’e atu hatudu deit oinsa RENETIL halao tiha ona papel importante no determinante ida iha prosesu ukun rasik an nian. Stratejia importante ida nebe atu diskuti iha ne’e mak ‘Indoneziasaun no Internasionalizasaun konflitu Timor Leste’ nian. Implementasaun stratejia ida ne’e mak fo spiritu ba prosesu reformasi iha Indonesia. Atu implementa stratejia hirak ne’e strutura RENETIL hafahe ba servisu tolu nebe importante, DIGERIN (Dirasaun Geral Indonesia), DIGAREX (Dirasaun Geral Exterior) no mos DIGERTIL (Dirasaun Geral Timor Leste). Strutura tolu ne’e iha ligasaun forte ba malu no interdependensia bo’ot, liu-liu iha parte komunikasaun no advokasia. DIGERTIL iha papel importante atu fo sai informasaun husi Timor Leste laran ba DIGERIN (Indonesia) no DIGEREX (Portugal) hodi sai nudar dadus ba produtus kampanye ukun rasik an nian. Iha inisiu kedas organizasaun ne’e rekoinese katak funu ‘taka matan’ deit hasoru Indonesia sei la ajuda prosesu ukun rasik an. Libertasaun laos lao mesak ka uniku maibe libertasaun tenki lao hamutuk ho prosesu konsientizasaun. Prosesu ida ne’e halo ho hanoin atu ema Indonesia bele iha konsiensia ba kazu Timor Leste nian no nakfilak hamutuk ho libertadores hodi luta ba ukun rasik an. Konsientizasaun ida ne’e laos deit atu fo libertasaun politika maibe mos fo libertasaun pensamentu ba pesoal sira nebe iha hanoin katak opresaun (tekanan) mak dalan uniku hodi bele mantein status quo.
RENETIL halo prosesu konsientizasaun tuir dalan oin-oin. Wainhira organizasaun ne’e hari fou-foun iha Bali-Indonesia no mosu kapturasaun ba nia lideransa sira, depois de demonstrasaun iha Jakarta, hamosu kedas perguntas iha ema Indonesia sira nia hanoin ‘saida mak sala ho prezensa Indonesia iha Timor-Leste?’Perguntas ida ne’e importante hodi loke ema balun nia hanoin hodi buka hatene saida lolos mak rejime Soeharto halo ba Timor Leste. Iha trajedia bo’ot oin-oin nebe akontese iha Timor Leste iha tempu neba maibe informasaun kona ba trajedia sira ne’e taka met-metin ba public Indonesia nian. Linguazen Soeharto ho nia ema sira domina media no meius komunikasaun hotu-hotu. Nune, ema Indonesia barak mak lakon sira nia neon kritis ba sira nia estadu no kontinua suporta status quo.
Militantes sira uza simblo-simblo revolusaun nian hodi hatudu ita nia diferensia. Asaun simboliku sira nebe RENETIL halo mak liu husi kaer liman kumu metin, hatais kamijola sira nebe hatudu simblo bandeira Timor Leste, uza naran Timor Leste hodi hateten orijinalidade ita nian iha enkontru ho Indoneziu sira, lori bandeira Timor Leste iha asaun solidaridade ho Indonesia nia pro-demokrasia sira, uza lia fuan Maubere hodi refere ba povo opresidu iha Timor Leste, hatudu Tebe-Tebe nudar expresaun luta ita nian, no seluk-seluk tan. Simblo hirak ne’e iha poder representasaun nebe bo’ot no hamosu perguntas iha ema Indoneziu sira nia ulun, hamosu diskursu iha sira nia hanoin, no fo mos mensajen katak ita, Timor Leste, diferente ho sira. Wainhira utiliza simblo sira ne’e fanun ema Indonesia barak, liu-liu klase mediu hodi kestiona sira nia ukun nain kona ba prezensa Indonesia iha Timor Leste. Ba membros RENETIL ida-idak wainhira ema Indoneziu husu ba sira kona ba Timor Leste mak husi neba kedas sira hatene ona katak Timor Leste bei-beik ba bei-beik besik ba ukun rasik an ona.
Wainhira mosu demonstrasaun iha Indonesia, liu-liu demonstrasaun brani nebe studantes no juventude sira halo iha fatin publiku (kampus, DPR, dalan bo’ot) no embaixada sira, fo dalan ba diskursu publiku kona ba presensa Indonesia nian iha Timor Leste. Maibe tenki rekoinese katak iha inisiu, diskursu kona ba hahalok rejime Soeharto nian iha Timor Leste lao iha spasu limitadu, dala barak liu lao iha spasu klandestina. Informasaun no dadus barak nebe lideransa studantes sira uza iha diskursu sira ne’e barak liu mai husi Timor Leste, liu-liu husi rede klandestina hirak nebe servisu makas hodi fahe informasaun sai ba liur. Lideransa organizasaun nian, ho informasaun no dadus hirak nebe mai hetan husi Timor Leste, konsege haluan spasu klandestina hirak ne’e ba area oin-oin.
Diskusaun akademiku no diskusaun movimentu pro-demokrasia sira nian sempre sai nudar fatin ba studantes Timor Leste nian hodi expresa sira nia hanoin kona ba rejime Soeharto. Dala barak iha diskusaun laran, studantes sira hahu fo koinese sira nia an nudar ‘mahasiswa Leste ’. Leste, iha tempu nebe refere ba Timor Leste, hanesan nasaun independente laos Timor-Timur nebe inklui iha provinsia Indonesia nian. Ida ne’e deit mos fo ona imajen no perguntas ba academia Indonesia sira no mos grupo movimento pro-demokrasia sira hodi buka hatene ‘tansa mak ema Timor Leste la sente nudar parte ba Indonesia.
Nune, Indonesiasaun de konflitu Timor Leste lao iha nivel oin-oin. RENETIL mos halo rede servisu diak ho grupo pro-demokrasia sira. Membros sira mos hola parte iha organizasaun pro-demokrasi sira, hanesan AJI, PMKRI, GMNI, SMID, SPRIM, PRD, SBSI, PUDI, INFIGHT, SOLIDAMOR, no seluk-seluk tan hodi buka suporta no kontinua konsientiza maluk Indonesia sira kona ba Timor Leste nia kauza. Kolaborasaun ho grupo pro-demokrasia sira ne’e atu luta ba kauza rua nebe iha relasaun metin, ukun rasik an no demokrasia. Militantes nia involvementu ho grupo pro-demokrasi sira ho hanoin ida katak demokrasi ba Indonesia mak sei fo dalan ba ukun rasik an iha Timor Leste, vice versa. Involvementu militantes nian hahu husi diskusaun to’o ba manufestasaun oin-oin atu tulun hari lalais demokrasi iha Indonesia, inklui buka oinsa halo monu rejime Soeharto. Nune grupo pro-demokrasia sira mos partisipa iha demonstrasaun sira nebe studantes sira halo ba kauza ukun rasik an nian.
RENETIL nia involvementu metin liu mak ho grupo pro-demokrasia PRD (Persatuan Rakyat Demokrat) ka Partai Rakyat Demokrat iha tempu ikus nian. Ho grupo radikal ida ne’e RENETIL iha relasaun emosional forte tan militantes sira dala barak involve iha konfrontasaun oin-oin ho polisia no mos militar Indonesia ho grupo ida ne’e iha demonstrasaun balun. Ida ne’e mos mak grupo premeiru nebe publikamente suporta ukun rasik an ba Timor Leste liu husi dalan Referendum. PRD nia manifesto (pajina 5) hateten’ "Tan ne’e kolonializasaun iha Timor Leste tenki sai nudar parte ida ba ita nia programa, laos deit nudar embel-embel solidaridade . Luta ba demokrasia iha Indonesia la kompletu no falsu se la liga ho ezijensia ukun rasik an povo Maubere.”
Aparte husi grupo ida ne’e iha mos individuais no grupo sira seluk nebe mosu hodi fo suporta ba ukun rasik an Timor Leste. George Junus Aditjondro (Companheiro Rai Lakan) mak lider proiminente nebe hatudu nia suporta ba luta ukun rasik an husi kedas inisiu invasaun Indonesia. Grupo FORTILOS, nebe fo an tomak ba kampanye no perparasaun social oin-oin iha inisiu prosesu Referendum. No mos grupo no individuais sira seluk nebe labele temi hotu iha artikel badak ida ne’e.
Maibe hau hakarak temi ema special liu iha istoria influensia RENETIL nian iha prosesu reformasi Indonesia, Romo Mangun (matebian ona). Padre ida ne’e, ema ida nebe bele hatu’ur nudar heroi Timor Leste ida mos. Nia laos deit halo influensia maka’as ba ema Indonesia sira, liu-liu grupo Katolik sira maibe mos kontinua sai mata dalan ba studantes sira nia luta ba ukun rasik an no movimento demokrasia iha Indonesia. Iha informasaun husi lideransa balun hateten katak Romo Mangun mak konsege influensia Presidente Habiebie hodi hasai opsaun ba Timor Leste. Informasaun ne’e nia los iha grao ida a’as tamba Romo Mangun mak Habibie nia kolega diak ida mos. Nia rasik mos iha relasaun metin ho grupo muslumano moderadu sira hanesan Gus Dur ho nia grupo. Husi Romo Mangun mak Habibie lori idea opsaun ne’e ba diskuti ho ICMI, enkontru gabinete, no depois fo sai ba publiku. ICMI rasik iha tempu barak kestiona governo Indonesia nia interese nebe hanoin atu kontinua mantein Timor Leste nudar parte ba Indonesia. Dr. Amien Rais, eis Chefi Jeral Muhamadiyah, iha 1996, mos hateten katak “wainhira iha prosesu tinan 3 ka 4 mai la klaru…se povo Timor Leste hakarak Referendum mak hau sei hateten katak diak liu fo opurtunidade ida ne’e ba sira. Ida ne’e sei diak ba sira diak mos ba Indonesia” (Patrick Walters "Let East Timor Decide"; Muslem Chief", The Australian, 11 Desember 1996).
Habibie rasik hanoin katak nia sei la manan buat ida no la lakon buat ida husi ukun rasik an Timor Leste nian. Embo’ot Indonesia balun mos, inklui Jeneral Wiranto, mos hanoin katak husik Timor Leste sei halo Indonesia la hetan todan sira nebe durante ne’e simu.
Persija rekoinese katak reformasi iha Indonesia mos laos akontese tan deit Timor Leste nia kauza. Ita kontribui maka’as ba reformasi ne’e husi dalan oi-oin, iha hakerek ne’e cita liu RENETIL nia papel. Maibe persija komprende mos katak konstelasaun social, politik no ekonomia Indonesia, rejiaun no mundo mos fo opurtunidade ba reformasi ne’e hodi mosu. Problema entre civil no militar, korupsaun, ideolojia dezenvolvementu, krizi ekonomia no politizasaun burokrasi mak parte sira nebe fo kontribuisaun makas hodi hasae nesesidades ba luta demokrasi iha Indonesia. Konsiensia sira ne’e mos mak lori militantes sira ba involve iha asaun oin-oin hamutuk ho studantes no jovens Indonesia sira. Luta hamutuk ne’e ikus mai loke dalan duni ba ukun rasik an liu husi pulitika ‘dua opsi’ Gabineti Habibie nian.
Rekoinese katak Referendum mak impetus ba decizaun povo Timor Leste , tan ne’e sakrifisiu ba luta ukun rasik tenki sai parte ba nesesidades ema hotu nian, inklui studantes no juventude. Wainhira opsaun ne’e mosu, iha Indonesia, RENETIL hahu halo mobilizasaun bo’ot ho spiritu ‘diak liu lakon titlu (gelar) do que lakon nasaun’ lori studantes atus-ba-atus fila hikas mai Timor Leste hodi suporta kampanye ukun rasik an nian. Militantes sira mos lao ba rai Indonesia sira seluk hodi hatutan kampanye no perpara ema Timor Leste hodi ba vota iha Referendum.
Komunidade internasional halo kedas advokasia hodi dudu prosesu ba Referendum, inklui UNO. Dirasaun Exterior RENETIL nian mos halao papel importante iha prosesu hirak ne’e. Militantes sira iha Portugal, Inglatera, Australia no rai sel-seluk halo servisu ba kampanye oin-oin hodi dudu prosesu Referendum akontese lalais iha Timor Leste. Servisu bo’ot ida nebe RENETIL hatudu nia kontribusaun maka’as Proklamasaun Magna Carta 15 Abril 2008 iha Peniche, Portugal. Iha Indonesia RENETIL hetan previlejiu bo’ot hodi organiza kampanye no mobiliza votantes sira. Lideransa balun hetan fiar hodi lidera kampanye iha Timor Leste. Lasama (agora President Parlementu Nasional) rasik mak lidera mos komisaun ida iha CPCC, ne’e komisaun ida nebe halo konta kampanye CNRT nian. Ho lideransa Asanami nian (agora Ministru Agrikultura) no apelu Xanana konsege lori hamutuk organizasaun juventude sira nebe luta ba ukun rasik an iha Presidium Loriko Ass’wain nia okos. RENETIL nudar organizasaun mos forma ninia ekipa rasik hodi ba halao kampanye iha distritos sira hotu Timor Leste laran tomak.
Nudar organizasaun nebe iha experiensia servisu ba area advokasia, organizasaun ne’e hatudu duni katak sira iha kapasidade hodi mobiliza no advokasia prosesu kampanye nian iha Timor Leste laran tomak. Medium ba kampanye nian nebe RENETIL halao liu husi media Vox Populi, Liberta no Radio Matebian. Aparte husi ida ne’e membros sira lao ba distritos sira hodi halao kampanye door-to-door, enkontros politico no seluk-seluk tan. Prosesu kampanye Referendum ne’e rasik halo RENETIL lakon ass’wain balun, hanesan Bedinho iha Kulu-Hun, Ameu iha Becora, Gaspar, no seluk-seluk tan nebe la temi hotu iha ne’e.
Maski RENETIL halo suksesu ona stratejia ida uluk maibe kontinua debe stratejia rua seluk. Stratejia rua seluk mak; ida, Isola membros RENETIL husi kultura Indonesia; rua, Perpara rekursu profesionais ba ukun rasik an. Ba dahuluk, kultura ukun rejime Soeharto nian seidauk husik membros RENETIL balun nia ulun. Pratika korupsaun kontinua daet iha membros balun nia servisu, abuzu do poder sai mos pratika serviso membros balun nian iha ninia instituisaun, pratika politika la saudavel mos hahu ha’an nei-neik neon membros balun sira nian no buat seluk-seluk tan nebe la temi iha ne’e. Ba ida ikus nian, RENETIL la konsege forma profesionais hotu-hotu. Bele hare momos nasaun ne’e persija tebes ema ho kapasidade oin-oin hodi lori no mantein nasaun ne’e ba oin. Areas importante balun nebe susar atu hetan ema ho kapasidade naton mak Lei, IT, Rekursu Naturais, Jestaun Finansas, no Jestaun Rekursu Humano.
Ikus ne’e, liu-liu iha prosesu priense ukun rasik an, RENETIL hakat tiha ba implementasaun stratejia rua ikus nebe temi ona nudar implementasaun incompleta. Iha Kongresu dala tolu nebe halao husi tinan 2000 to’o 2008, organizasaun ne’e re-stratejia tiha ona stratejia rua ikus ba stratejia nebe diferente maibe iha ligasaun forte ho stratejia nebe seidauk kompleta durante ninia implementasaun. Stratejia nebe establese husi Kongresu 2008 mak hanesan tuir mai ne’e: 1) Desenvolve kapacidade intelektual no kapacidade analiza assuntus socio-politku no ekonomiku; 2) Promove valores cultural no edukasaun cidadania hodi hametin sentidu estadu no soberania Timor-Leste; 3) Participa iha gestaun rekursus naturais hodi desenvolve ekonomia nebe justu no sustentavel; 4)Tau matan ba implementasaun lei no governasaun estadu hodi hametin instituisaun estadu; 5) Promove kooperasaun institucional; 6) Desenvolve RENETIL sai espasu aprendizagen no formasaun lideransa ba futuru.
Dala ikus, istoria RENETIL ne’e laos oferese ba membros sira atu louva deit maibe mos kontinua kaer nudar spiritu. Istoria ida ne’e husik hela valores oin-oin ba luta foun hodi priense ukun rasik an nebe hetan. Valores importante nebe RENETIL husik hela mak oinsa hatudu ita nia empathy ka sientemento ba terus ema seluk nian. Istoria ne’e mos hatudu katak intelektualidade deit la to’o tenki liga mos ho humanismo pratika. Pratika humanismo ne’e atu hateten katak tenki louva dignidade ema nian. Tan iha konsiensia katak ema hotu-hotu iha nia rasionalidade no fiar. Ida ne’e bele hateten lolos katak istoria hakarak husu atu joven sira respeitu diferensas ideas, opiniaun, ideolojia no hili.
Ho ida ne’e hau hakarak cita Romo Mangun nia hanoin. Romo Mangun husu atu joven sira hanoin iha era pasca-Einstein. Signifika, joven sira tenki hanoin multidimensional no loke an ba karakter relatividade husi realidade sira nebe mosu. Komprensaun ba Romo Mangun nia hanoin ida ne’e signifika joven sira labele iha hanoin ho valor absoluta ba saida mak sira aprende no mantein rigidu (kaku) ba sira nia prinsipius. Koinese dimensaun bar-barak no relatividade husi realidade ka ideas ida mak buka’e importante ba lideransa iha future. Romo Mangun pratika duni saida mak nia hanoin hodi fo an tomak ba prosesu ukun rasik an Timor Leste. Fiar katak Romo Mangun nia hanoin sei buras nafatin iha joven sira, liu-liu membros RENETIL sira nia ulun no neon.
*Ativista RENETIL iha Dili
Ato Costa*
Iha statuto RENETIL inisio hateten klaru kona ba stratejia importante tolu ba luta ukun rasik an nian. Ida mak Indonesiasaun no internalizasaun konflitu Timor Leste; rua, Isola membros RENETIL husi kultura Indonesia nian; tolu, Perpara rekursu profesionais ba ukun rasik an. Ho lia fuan seluk bele esplika katak, stratejia premeiru ne’e hare oinsa atu manan funu. Stratejia segundu, sei nafatin ho dalan oinsa atu manan funu maibe mos hanoin oinsa la lori eransa ukun Indonesia nian (Rejime Soeharto) mai tempo Timor Leste ukun an nian. Stratejia terseiru, liu-liu atu hare oinsa bele priense ukun rasik an ho rekursu humanu nebe iha kapasidade no spiritu nasionalismo. Stratejia importante tolu ne’e abut iha prinsipiu “libertasaun Nasional”. Libertasaun Nasional laos signifika libertasaun politico deit maibe mos libertasaun social, cultural no ekonomia. Atu existensia no kontinuasaun nasaun ida nian ba moris rohan laek la suficiente wainhira iha deit teritoriu, bandeira, hymne nasional, no simblo sira seluk maibe persija moris iha aspeitu social no ekonomia mos. Aspeitu ikus ne’e esplika iha RENETIL nia statute nudar ‘libertasaun povu’.
Iha hakerek ida ne’e sei foka liu ba suksesu uniku no importante ida nebe organizasaun halo iha nia esforsu ba stratejia premeiru no hakerek mos uituan kona ba stratejia Segundo. Importansia husi hakerek ida ne’e atu hatudu deit oinsa RENETIL halao tiha ona papel importante no determinante ida iha prosesu ukun rasik an nian. Stratejia importante ida nebe atu diskuti iha ne’e mak ‘Indoneziasaun no Internasionalizasaun konflitu Timor Leste’ nian. Implementasaun stratejia ida ne’e mak fo spiritu ba prosesu reformasi iha Indonesia. Atu implementa stratejia hirak ne’e strutura RENETIL hafahe ba servisu tolu nebe importante, DIGERIN (Dirasaun Geral Indonesia), DIGAREX (Dirasaun Geral Exterior) no mos DIGERTIL (Dirasaun Geral Timor Leste). Strutura tolu ne’e iha ligasaun forte ba malu no interdependensia bo’ot, liu-liu iha parte komunikasaun no advokasia. DIGERTIL iha papel importante atu fo sai informasaun husi Timor Leste laran ba DIGERIN (Indonesia) no DIGEREX (Portugal) hodi sai nudar dadus ba produtus kampanye ukun rasik an nian. Iha inisiu kedas organizasaun ne’e rekoinese katak funu ‘taka matan’ deit hasoru Indonesia sei la ajuda prosesu ukun rasik an. Libertasaun laos lao mesak ka uniku maibe libertasaun tenki lao hamutuk ho prosesu konsientizasaun. Prosesu ida ne’e halo ho hanoin atu ema Indonesia bele iha konsiensia ba kazu Timor Leste nian no nakfilak hamutuk ho libertadores hodi luta ba ukun rasik an. Konsientizasaun ida ne’e laos deit atu fo libertasaun politika maibe mos fo libertasaun pensamentu ba pesoal sira nebe iha hanoin katak opresaun (tekanan) mak dalan uniku hodi bele mantein status quo.
RENETIL halo prosesu konsientizasaun tuir dalan oin-oin. Wainhira organizasaun ne’e hari fou-foun iha Bali-Indonesia no mosu kapturasaun ba nia lideransa sira, depois de demonstrasaun iha Jakarta, hamosu kedas perguntas iha ema Indonesia sira nia hanoin ‘saida mak sala ho prezensa Indonesia iha Timor-Leste?’Perguntas ida ne’e importante hodi loke ema balun nia hanoin hodi buka hatene saida lolos mak rejime Soeharto halo ba Timor Leste. Iha trajedia bo’ot oin-oin nebe akontese iha Timor Leste iha tempu neba maibe informasaun kona ba trajedia sira ne’e taka met-metin ba public Indonesia nian. Linguazen Soeharto ho nia ema sira domina media no meius komunikasaun hotu-hotu. Nune, ema Indonesia barak mak lakon sira nia neon kritis ba sira nia estadu no kontinua suporta status quo.
Militantes sira uza simblo-simblo revolusaun nian hodi hatudu ita nia diferensia. Asaun simboliku sira nebe RENETIL halo mak liu husi kaer liman kumu metin, hatais kamijola sira nebe hatudu simblo bandeira Timor Leste, uza naran Timor Leste hodi hateten orijinalidade ita nian iha enkontru ho Indoneziu sira, lori bandeira Timor Leste iha asaun solidaridade ho Indonesia nia pro-demokrasia sira, uza lia fuan Maubere hodi refere ba povo opresidu iha Timor Leste, hatudu Tebe-Tebe nudar expresaun luta ita nian, no seluk-seluk tan. Simblo hirak ne’e iha poder representasaun nebe bo’ot no hamosu perguntas iha ema Indoneziu sira nia ulun, hamosu diskursu iha sira nia hanoin, no fo mos mensajen katak ita, Timor Leste, diferente ho sira. Wainhira utiliza simblo sira ne’e fanun ema Indonesia barak, liu-liu klase mediu hodi kestiona sira nia ukun nain kona ba prezensa Indonesia iha Timor Leste. Ba membros RENETIL ida-idak wainhira ema Indoneziu husu ba sira kona ba Timor Leste mak husi neba kedas sira hatene ona katak Timor Leste bei-beik ba bei-beik besik ba ukun rasik an ona.
Wainhira mosu demonstrasaun iha Indonesia, liu-liu demonstrasaun brani nebe studantes no juventude sira halo iha fatin publiku (kampus, DPR, dalan bo’ot) no embaixada sira, fo dalan ba diskursu publiku kona ba presensa Indonesia nian iha Timor Leste. Maibe tenki rekoinese katak iha inisiu, diskursu kona ba hahalok rejime Soeharto nian iha Timor Leste lao iha spasu limitadu, dala barak liu lao iha spasu klandestina. Informasaun no dadus barak nebe lideransa studantes sira uza iha diskursu sira ne’e barak liu mai husi Timor Leste, liu-liu husi rede klandestina hirak nebe servisu makas hodi fahe informasaun sai ba liur. Lideransa organizasaun nian, ho informasaun no dadus hirak nebe mai hetan husi Timor Leste, konsege haluan spasu klandestina hirak ne’e ba area oin-oin.
Diskusaun akademiku no diskusaun movimentu pro-demokrasia sira nian sempre sai nudar fatin ba studantes Timor Leste nian hodi expresa sira nia hanoin kona ba rejime Soeharto. Dala barak iha diskusaun laran, studantes sira hahu fo koinese sira nia an nudar ‘mahasiswa Leste ’. Leste, iha tempu nebe refere ba Timor Leste, hanesan nasaun independente laos Timor-Timur nebe inklui iha provinsia Indonesia nian. Ida ne’e deit mos fo ona imajen no perguntas ba academia Indonesia sira no mos grupo movimento pro-demokrasia sira hodi buka hatene ‘tansa mak ema Timor Leste la sente nudar parte ba Indonesia.
Nune, Indonesiasaun de konflitu Timor Leste lao iha nivel oin-oin. RENETIL mos halo rede servisu diak ho grupo pro-demokrasia sira. Membros sira mos hola parte iha organizasaun pro-demokrasi sira, hanesan AJI, PMKRI, GMNI, SMID, SPRIM, PRD, SBSI, PUDI, INFIGHT, SOLIDAMOR, no seluk-seluk tan hodi buka suporta no kontinua konsientiza maluk Indonesia sira kona ba Timor Leste nia kauza. Kolaborasaun ho grupo pro-demokrasia sira ne’e atu luta ba kauza rua nebe iha relasaun metin, ukun rasik an no demokrasia. Militantes nia involvementu ho grupo pro-demokrasi sira ho hanoin ida katak demokrasi ba Indonesia mak sei fo dalan ba ukun rasik an iha Timor Leste, vice versa. Involvementu militantes nian hahu husi diskusaun to’o ba manufestasaun oin-oin atu tulun hari lalais demokrasi iha Indonesia, inklui buka oinsa halo monu rejime Soeharto. Nune grupo pro-demokrasia sira mos partisipa iha demonstrasaun sira nebe studantes sira halo ba kauza ukun rasik an nian.
RENETIL nia involvementu metin liu mak ho grupo pro-demokrasia PRD (Persatuan Rakyat Demokrat) ka Partai Rakyat Demokrat iha tempu ikus nian. Ho grupo radikal ida ne’e RENETIL iha relasaun emosional forte tan militantes sira dala barak involve iha konfrontasaun oin-oin ho polisia no mos militar Indonesia ho grupo ida ne’e iha demonstrasaun balun. Ida ne’e mos mak grupo premeiru nebe publikamente suporta ukun rasik an ba Timor Leste liu husi dalan Referendum. PRD nia manifesto (pajina 5) hateten’ "Tan ne’e kolonializasaun iha Timor Leste tenki sai nudar parte ida ba ita nia programa, laos deit nudar embel-embel solidaridade . Luta ba demokrasia iha Indonesia la kompletu no falsu se la liga ho ezijensia ukun rasik an povo Maubere.”
Aparte husi grupo ida ne’e iha mos individuais no grupo sira seluk nebe mosu hodi fo suporta ba ukun rasik an Timor Leste. George Junus Aditjondro (Companheiro Rai Lakan) mak lider proiminente nebe hatudu nia suporta ba luta ukun rasik an husi kedas inisiu invasaun Indonesia. Grupo FORTILOS, nebe fo an tomak ba kampanye no perparasaun social oin-oin iha inisiu prosesu Referendum. No mos grupo no individuais sira seluk nebe labele temi hotu iha artikel badak ida ne’e.
Maibe hau hakarak temi ema special liu iha istoria influensia RENETIL nian iha prosesu reformasi Indonesia, Romo Mangun (matebian ona). Padre ida ne’e, ema ida nebe bele hatu’ur nudar heroi Timor Leste ida mos. Nia laos deit halo influensia maka’as ba ema Indonesia sira, liu-liu grupo Katolik sira maibe mos kontinua sai mata dalan ba studantes sira nia luta ba ukun rasik an no movimento demokrasia iha Indonesia. Iha informasaun husi lideransa balun hateten katak Romo Mangun mak konsege influensia Presidente Habiebie hodi hasai opsaun ba Timor Leste. Informasaun ne’e nia los iha grao ida a’as tamba Romo Mangun mak Habibie nia kolega diak ida mos. Nia rasik mos iha relasaun metin ho grupo muslumano moderadu sira hanesan Gus Dur ho nia grupo. Husi Romo Mangun mak Habibie lori idea opsaun ne’e ba diskuti ho ICMI, enkontru gabinete, no depois fo sai ba publiku. ICMI rasik iha tempu barak kestiona governo Indonesia nia interese nebe hanoin atu kontinua mantein Timor Leste nudar parte ba Indonesia. Dr. Amien Rais, eis Chefi Jeral Muhamadiyah, iha 1996, mos hateten katak “wainhira iha prosesu tinan 3 ka 4 mai la klaru…se povo Timor Leste hakarak Referendum mak hau sei hateten katak diak liu fo opurtunidade ida ne’e ba sira. Ida ne’e sei diak ba sira diak mos ba Indonesia” (Patrick Walters "Let East Timor Decide"; Muslem Chief", The Australian, 11 Desember 1996).
Habibie rasik hanoin katak nia sei la manan buat ida no la lakon buat ida husi ukun rasik an Timor Leste nian. Embo’ot Indonesia balun mos, inklui Jeneral Wiranto, mos hanoin katak husik Timor Leste sei halo Indonesia la hetan todan sira nebe durante ne’e simu.
Persija rekoinese katak reformasi iha Indonesia mos laos akontese tan deit Timor Leste nia kauza. Ita kontribui maka’as ba reformasi ne’e husi dalan oi-oin, iha hakerek ne’e cita liu RENETIL nia papel. Maibe persija komprende mos katak konstelasaun social, politik no ekonomia Indonesia, rejiaun no mundo mos fo opurtunidade ba reformasi ne’e hodi mosu. Problema entre civil no militar, korupsaun, ideolojia dezenvolvementu, krizi ekonomia no politizasaun burokrasi mak parte sira nebe fo kontribuisaun makas hodi hasae nesesidades ba luta demokrasi iha Indonesia. Konsiensia sira ne’e mos mak lori militantes sira ba involve iha asaun oin-oin hamutuk ho studantes no jovens Indonesia sira. Luta hamutuk ne’e ikus mai loke dalan duni ba ukun rasik an liu husi pulitika ‘dua opsi’ Gabineti Habibie nian.
Rekoinese katak Referendum mak impetus ba decizaun povo Timor Leste , tan ne’e sakrifisiu ba luta ukun rasik tenki sai parte ba nesesidades ema hotu nian, inklui studantes no juventude. Wainhira opsaun ne’e mosu, iha Indonesia, RENETIL hahu halo mobilizasaun bo’ot ho spiritu ‘diak liu lakon titlu (gelar) do que lakon nasaun’ lori studantes atus-ba-atus fila hikas mai Timor Leste hodi suporta kampanye ukun rasik an nian. Militantes sira mos lao ba rai Indonesia sira seluk hodi hatutan kampanye no perpara ema Timor Leste hodi ba vota iha Referendum.
Komunidade internasional halo kedas advokasia hodi dudu prosesu ba Referendum, inklui UNO. Dirasaun Exterior RENETIL nian mos halao papel importante iha prosesu hirak ne’e. Militantes sira iha Portugal, Inglatera, Australia no rai sel-seluk halo servisu ba kampanye oin-oin hodi dudu prosesu Referendum akontese lalais iha Timor Leste. Servisu bo’ot ida nebe RENETIL hatudu nia kontribusaun maka’as Proklamasaun Magna Carta 15 Abril 2008 iha Peniche, Portugal. Iha Indonesia RENETIL hetan previlejiu bo’ot hodi organiza kampanye no mobiliza votantes sira. Lideransa balun hetan fiar hodi lidera kampanye iha Timor Leste. Lasama (agora President Parlementu Nasional) rasik mak lidera mos komisaun ida iha CPCC, ne’e komisaun ida nebe halo konta kampanye CNRT nian. Ho lideransa Asanami nian (agora Ministru Agrikultura) no apelu Xanana konsege lori hamutuk organizasaun juventude sira nebe luta ba ukun rasik an iha Presidium Loriko Ass’wain nia okos. RENETIL nudar organizasaun mos forma ninia ekipa rasik hodi ba halao kampanye iha distritos sira hotu Timor Leste laran tomak.
Nudar organizasaun nebe iha experiensia servisu ba area advokasia, organizasaun ne’e hatudu duni katak sira iha kapasidade hodi mobiliza no advokasia prosesu kampanye nian iha Timor Leste laran tomak. Medium ba kampanye nian nebe RENETIL halao liu husi media Vox Populi, Liberta no Radio Matebian. Aparte husi ida ne’e membros sira lao ba distritos sira hodi halao kampanye door-to-door, enkontros politico no seluk-seluk tan. Prosesu kampanye Referendum ne’e rasik halo RENETIL lakon ass’wain balun, hanesan Bedinho iha Kulu-Hun, Ameu iha Becora, Gaspar, no seluk-seluk tan nebe la temi hotu iha ne’e.
Maski RENETIL halo suksesu ona stratejia ida uluk maibe kontinua debe stratejia rua seluk. Stratejia rua seluk mak; ida, Isola membros RENETIL husi kultura Indonesia; rua, Perpara rekursu profesionais ba ukun rasik an. Ba dahuluk, kultura ukun rejime Soeharto nian seidauk husik membros RENETIL balun nia ulun. Pratika korupsaun kontinua daet iha membros balun nia servisu, abuzu do poder sai mos pratika serviso membros balun nian iha ninia instituisaun, pratika politika la saudavel mos hahu ha’an nei-neik neon membros balun sira nian no buat seluk-seluk tan nebe la temi iha ne’e. Ba ida ikus nian, RENETIL la konsege forma profesionais hotu-hotu. Bele hare momos nasaun ne’e persija tebes ema ho kapasidade oin-oin hodi lori no mantein nasaun ne’e ba oin. Areas importante balun nebe susar atu hetan ema ho kapasidade naton mak Lei, IT, Rekursu Naturais, Jestaun Finansas, no Jestaun Rekursu Humano.
Ikus ne’e, liu-liu iha prosesu priense ukun rasik an, RENETIL hakat tiha ba implementasaun stratejia rua ikus nebe temi ona nudar implementasaun incompleta. Iha Kongresu dala tolu nebe halao husi tinan 2000 to’o 2008, organizasaun ne’e re-stratejia tiha ona stratejia rua ikus ba stratejia nebe diferente maibe iha ligasaun forte ho stratejia nebe seidauk kompleta durante ninia implementasaun. Stratejia nebe establese husi Kongresu 2008 mak hanesan tuir mai ne’e: 1) Desenvolve kapacidade intelektual no kapacidade analiza assuntus socio-politku no ekonomiku; 2) Promove valores cultural no edukasaun cidadania hodi hametin sentidu estadu no soberania Timor-Leste; 3) Participa iha gestaun rekursus naturais hodi desenvolve ekonomia nebe justu no sustentavel; 4)Tau matan ba implementasaun lei no governasaun estadu hodi hametin instituisaun estadu; 5) Promove kooperasaun institucional; 6) Desenvolve RENETIL sai espasu aprendizagen no formasaun lideransa ba futuru.
Dala ikus, istoria RENETIL ne’e laos oferese ba membros sira atu louva deit maibe mos kontinua kaer nudar spiritu. Istoria ida ne’e husik hela valores oin-oin ba luta foun hodi priense ukun rasik an nebe hetan. Valores importante nebe RENETIL husik hela mak oinsa hatudu ita nia empathy ka sientemento ba terus ema seluk nian. Istoria ne’e mos hatudu katak intelektualidade deit la to’o tenki liga mos ho humanismo pratika. Pratika humanismo ne’e atu hateten katak tenki louva dignidade ema nian. Tan iha konsiensia katak ema hotu-hotu iha nia rasionalidade no fiar. Ida ne’e bele hateten lolos katak istoria hakarak husu atu joven sira respeitu diferensas ideas, opiniaun, ideolojia no hili.
Ho ida ne’e hau hakarak cita Romo Mangun nia hanoin. Romo Mangun husu atu joven sira hanoin iha era pasca-Einstein. Signifika, joven sira tenki hanoin multidimensional no loke an ba karakter relatividade husi realidade sira nebe mosu. Komprensaun ba Romo Mangun nia hanoin ida ne’e signifika joven sira labele iha hanoin ho valor absoluta ba saida mak sira aprende no mantein rigidu (kaku) ba sira nia prinsipius. Koinese dimensaun bar-barak no relatividade husi realidade ka ideas ida mak buka’e importante ba lideransa iha future. Romo Mangun pratika duni saida mak nia hanoin hodi fo an tomak ba prosesu ukun rasik an Timor Leste. Fiar katak Romo Mangun nia hanoin sei buras nafatin iha joven sira, liu-liu membros RENETIL sira nia ulun no neon.
*Ativista RENETIL iha Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.