VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20090129

SIENCIA NUDAR SASUKAT ATU EKILIBRA INFORMASAUN

Oratio Sapientiae, 23 de Janeiro de 2009

Graduasaun FASPOL-UNTL


Dionísio da Costa Babo-Soares, PhD

S.E. Sr Vice-Ministro da Educação da República da RDTL;
Reverendíssimo Vigario Gerald a Diocese de Dili
S.E. Magnífico Reitor e membros do Senado da UNTL;
S.E. Membros do Corpo Dosente da UNTL;
Caros graduandos, família, distinctos convidados;

INTRODUÇÃO

Permite hau-ata, liu hosi ocasião magnífica ida ne’e, konvida ita-boot sira atu reflete witoan kona-bá Tema Geral leitura graduação ida ne’e nian: “Elevar a qualidade do ensino, investigação científica e extensão comunitária à luz da sabedoria e da verdade”.

Reflexun ne’e rasik hakma’an iha metodologia tuir mai ne’e:

1. Sei sadere ba elementos hosi Tema Geral iha leten nudar “base de deslocação”. Iha elemento tolu (3) mak importante iha Tema Geral ne’e nomeadamente qualidade do ensino, investigação científica e extensão comunitária;

2. Sei explora “costumes sociais ne’ebe reflete prátika social i polítika ”, nudar substáncia diskussaun ka análize. Costumes sociais refere ba prática ka atitude social ne’ebe sai nudar hahalok bain-bain (kebiasaan) ita hasoru iha moris loron-loron ne’ebe forma ita nia opinião no, as vezes, conduz i determina ita nia hanoin no hahalok. Exemplo diak ida mak interaksaun entre ema iha parte ida, ho informação ka media ka jornais iha parte seluk, i oinsá elemento rua ne’e influencia malu!

3. Ikus mai sei buka atu konklui diskusaun badak ne’e i atu hare oinsá konklusaun ne’e koresponde ba elevasaun qualidade de ensino, investigasaun científica e extensão comunitária, nudar naroman ba matenek no lia-lós.

Ita experimenta uza rasocínio nudar académico ho énfase iha disciplina dos estudos sociais ne’ebe ita estuda ona. Ensaio ne’e komessa ho:

COSTUMES PRÁTICOS IHA NÍVEL SOCIAL I POLÍTICA.

Assembleia do Senado mak hau respeita,

Iha sociedade moderna, komunikasaun social ka media constitui parte integrante hosi sociedade nia moris. Tuir matenek nain ida naran Ben Anderson (2000) media ka meio de komunikasaun social sai ona instrumento capitalismo moderno ne’ebe bele hahoris unidade ka sentimento de nacionalismo i mos bele sobu unidade ka nasionalismo ne’e rasik, iha sociedade.

Sem dúvida, bainhira ita hader mai hili tiha título ida iha jornal, ita indireitamente (secara tidak langsung) mout tama iha conteúdo informação ne’ebe ita le’e. Tanpa sadar ita nia hanoin mos komessa lao tuir ona ritmo lia-fuan, frase ka parágrafo idak-idak nian hosi informação ne’ebe fó sai iha jornal, e lao tuir nafatin to texto ne’e remata. Dala barak, ita nunka hanoin krítikamente katak lia-tatoli ne’e loos ka lae? Dala ruma ita mos aceita hodi simu incondicionalmente (tanpa syarat) konkluzaun ne’ebe jornalista ka hakerek-nain sira hato’o. Ho dalen seluk, informação ne’e forma hanoin foun iha ita nia neon.

Naturalmente, bainhira ita le’e artigo ida hotu, informação ne’ebe le’e tiha ona forma kedas ita nia opinião, nune’e mos ita nia reação ba informação ka opinião ne’e. Permite hau dada ezemplo ida tuir mai ne’e:

Iha jornais, mosu bebeik temas ka tópicos gerais ne’ebe nakonu ho lia-tatoli, maibe dala-ruma mos ho lian mamuk ka alegações. Ita bele foti ezemplo títulos sira tuir mai ne’e;

· Korupsaun Mossu iha Governo Nia Laran;
- Ida ne’e alegação deit? Iha faktus comprovativos?
· Tuir Lolos Sosa Kareta ho marka X, hola fali kareta ho marka trípulo X (XXX);
- Ida ne’e mos alegação deit i iha faktus comprovativos ka lae?
· Maski kaer Ukun, Governo ida ne’e Inkonsitusional.
- Iha lógica ka lae? Bele comprova? Dificil atu ita kumpriende, tanba sa mak governo ida ne’ebe ukun tuir normas constitucionais, konsiderado ilegítimo?

Hanesan leitor/pembaca, bainhira le’e topícos ho informações hanesan iha leten, ita nia tendência laos atu buka hatene deit, maibe conteúdo lia-tatoli ne’e rasik bele kria pozisaun dilemática ba ita. Dala ruma ita hanoin kedas katak tópico ne’e LOOS tiha ona.

Ita labele nega katak Headlines ka título iha jornal muda lalais deit, ka forma kedas opinião pública. Hanesan leitor bain-bain, ema barak dala ruma fiar kedas e hanoin katak saida mak jornal dehan ne’e los. Sira haluha tiha katak orientasaun jornais nian laos deit atu fo informasaun, tanba publicação jornal mos mai ho orientasaun oin-oin, por ezemplo sobre:

· Questão de Sobrevivência

Assembleia do Senado mak hau respeita,

Ralaciona ho sobrevivência, iha paízes adiantados racocínio ne’ebe mak uza bainhira halo publikasaun, demonstra combinasaun entre 1) oinsa informasaun ne’e to’o iha pembaca; 2) komersialmente viavêl ka lae? 3) informação sira hatuun iha edição ne’e bele komprova ka lae? Eh keta informasaun ne’e rumores deit?

Maibe iha sociedade hanesan ita nian, dala ruma preokupasaun kada edição la demonstra kombinasaun elementus sira iha leten. Katak, bainhira descidi atu hatuun headline iha jornal loron-aban nian, ema nia hanoin maka: berita ne’e menarik ka lae? Headline ida ne’e bele dada leitores atu sossa jornal ka lae? Ho lian-fuan seluk, sira buka oinsa mak atraka leitores atu sossa.

Meio de informação, ohin loron, muda ona media nia orientasaun; hosi máquina de informação ba meio de atracão de lucro/ komersial. Tanba iha rai hanesan Timor-Leste ne’ebe subsidiu ba jornal ou rendimento hosi reklame/iklan ladun suficiente, embora sobrevivência jornais sira nian depende ba lucro ne’ebe hetan hosi número de circulção.[1] Iha contesto de competição hanesan ne’e, laos distorsaun de informasaun deit maka dala ruma mosu, maibe orientasaun ba objectivo jornal nian hakmaan a’an deit iha oinsa bele sustenta sobrevivência jornal ne’e rasik nian, maibe fó atenção menos ba qualidade i validade de informação.

· Validade da Informação

Terlepas hosi assunto de sobrevivência, questão seluk mak ita hakarak hatene, kona-bá validade de informação ne’ebe jornal sira informa. Ba leitor ne’ebe iha nível de intelectualidade suficiente ka nível media ba leten, qualidade do conteúdo de informação importante tebes atu bele determina validade informação ne’e rasik. Conteúdo de informação ne’ebe iha validade, serve nudar meio de verificação hodi determina media ka jornal ne’e halo deit alegação ka baseia ba faktus comprovativos tuir investigação klean.

Hanesan académico, ita lori sasukat atu determina validade da informação. Sasukat ida ita temi ne’e mak ema bolu meio scientifico, katak hakma’an a’an iha metodologia nia leten, ho parámetro ne’ebe afirmativo ka normativo. Katak “metodologia” sai nudar instrumento ka escala atu determina no verifika qualidade ho validade de informação. Ida ne’e mak ema matenek/ sábios sira bolu “investigative jornalism”. Saida mak investigative journalism?

· Investigative Journalism

Investigative Journalism tuir matenek sira, katak meio ida atu haklean dalan atu rekolha i investiga informasaun ne’ebe media sira apresenta. Meio ida ne’e konstitui tipo de relatório ka reportagem ida ne’ebe jornalista ka relator investiga ho klean tebes ba certos tópicos ho interesse público nian, principalmente tópicos hanesan crime, corrupção pólitica, ka escándalo ruma (http://en.wikipedia/.org/wiki/Investigative_ journalism).

De Burgh (2000) argumenta katak: "jornalista investigador, ema ida ne’ebe serviso atu buka lia-los ho identifika informação iha tópico ida ne’e nia laran, iha media ne’ebe deit mak bele fornece informação ne’e, ho klean, apresenta faktus atu bele komprova validade leitura ne’ebe sira hatun iha jornal. Acto investigativo ne’e, la hanesan acto de investigação ne’ebe polisia, advogados, auditores ka orgão judiciário sira halo. Tanba investigação jornalismo la limita-an ba buka alvo/ sasaran nia sala, tanba nia la refere ba directiva legal ruma, maibe simplesmente iha relação ho publicidade. Maski laiha referência legal, investigação jornalismo ne’e importante atu dehan lia-lós ka pre-enche estandarte mínima sobre verdade de informação, mesmo ke laos investigação jurídica.

Bainhira informação ida ne’ebe mak hato’o iha jornal, laiha estandarte mínima de investigação, ba ema hanesan ita-boot sira (académicos) informação ne’e labele sai nudar fonte crêdivel atu tolan tomak-tomak sem halo verificação adequada.
Ho exercício hanesan iha leten, nudar académico i leitor, hau hakarak convida ita-boot sira hodi tama ba konkluzaun badak katak bainhira liga ho informação iha jornal, media elektrónica ka media audio-visual, preciza tau iha neon buat hirak tuir mai ne’e:

- Media ka jornais hanesan deit meio de informasaun ne’ebe comunica informação, nia validade laos 100% garantido hanesan lia-los;

- Katak, apresentação iha media, mai ho intenção atu informa deit, mesmo ke liu hosi investigação profunda e professional nian, maibe ita tenki distingi sira hosi investigação jurídica.

- Ho nune, informações mai hosi média, de uma forma ou outra, sujeito ba verificação atu bele hetan validade iha conteúdo de informação;

Assembleia do Senado mak hau respeita,

ELEVAÇÃO DA QUALIDADE DA EDUCAÇÃO

Ho referência iha leten, assunto fundamental mak tem que fo énfase (penekanan) ba aumento iha kapacidade hodi digesta ka mengolah berita ka informasaun ne’ebe ita le’e. Ne’e atu sublinha deit importância papel ema idak-idak nian atu tau iha perspektiva pontos tolu (3) temi ba dala-uluk iha leten atu bele tetu sa mak diak e sa mak a’at. Katak, hanesan pembaca/ leitor intelektual, preciza posiciona ita nia postura –laos nudar agente de má-fê- maibe nudar kontribuinte ka parceiro ba sobrevivênsia meio de komunikasaun social sira nian.

Media/jornais lebele moris ka sobrevive se laiha leitor/pembaca. Tanba ne’e hanesan leitor, camada intelektual tenki sai mos “elemento neutro” ka penyeimbang ba efeito ne’ebe mosu i resulta hosi lia-tatoli ne’ebe media ka jornal hato’o iha público.

Iha kontestu ida ne’e, preciza hare didiak aspetu rua mak tuir mai ne’e:

A. Leitor nia pozisaun

Nudar individu iha sociedade, possibilidade atu discerna no filtra didiak informasaun hosi meio de komunikasaun social resta iha kapasidade intelektual leitor nian atu processa informasaun ne’e rasik.

Iha aspetu ida ne’e, hakarak ka lakohi, hakbiit a’an ho edukasaun ou hasae kapacidade atu investiga tuir ciência ne’ebe hetan durante estuda iha universidade importante tebes, tanba matenek ne’e rasik maka sai nudar “motor de arranque” iha vida social, liu-liu bainhira ita digesta ka mengolah informação media nian. Matenek ne’e laos sai deit hanesan motivating factor (factor motivativo) maibe tem que uza nudar mos gear/gigi ka mudansa ne’ebe determina forsa ka capacidade ema ida-idak nian.

Importante atu haree mos katak klasifikasaun leitores jornais nian laos limitado deit ba universitários ka graduados hanesan ita-boot sira. Khalayak rame ka públiko (ema ne’ebe laos universitário ho ema ne’ebe rona-tutan hosi leitores sira) mos bele interpreta informasaun iha jornadas ka meio de komunikasaun seluk tuir sira nia selera. Interpretasaun oin-oin bele hamosu reasaun ho konsekuensias positivas ka negativas, i ikus mai bele hamosu imbalansu social i polítika, i dala ruma incita konflitu sosial.

Ne’e duni, ba ema hanesan ita-boot sira nudar pembaca/ leitor hosi grupo intelectual, pozisaun nudar agen penyeimbang atu ajuda ekilibra informação imperativo tebes. Iha pozisaun nune’e, promove kapacidade intelektual, hadia métode de ensino a nível pessoal para bele táis ka filtra informasoens, sai nudar factor indispensâvel.

Iha aspeto ida ne’e mak “costumes práticos iha vida social” cruza ho “elementos imperativos tolu (3) iha tema geral” ba leitura ida ne’e.

B. Instituisaun nia pozisaun

Iha parte seluk, todan ne’ebe atu hasae kapacidade intelektual ho investigasaun resta iha instituisaun de ensino, liu-liu ensino superior hanesan universidade. “Investigasaun” iha ne’e refere ba processo ema idak-idak nian atu digesta, filtra ka mengolah berita a nível de instituição. Tanba sa mak ita haksoit liu ba instituição nudar baze ba formasaun intelektuais nian?

Laiha dúvida, instituisaun nia papel iha ensino, investigação científica e extensão comunitária, importante tebes. Pontos tolu (3) ne’e hamutuk ida deit, tan sira nain tolu konstitui koluna vertebral atu fasilita akizisaun matenek nian, liu-liu atu uza nudar metodologia ba matenek nain sira bainhira estuda social behavior ka social tendencies. Ne’e katak, maneira de hanoin universitários, graduados ka sarjana regulamentado iha idak-idak nia kakutak ho forma científica. Katak maneira de hanorin ne’ebe estruturado, ho iha perspektiva intellectual forma tuir ilmu/ciência ne’ebe nia hetan iha universidade. Katak nudar matenek-nain, graduandos sira iha kapacidade no posibilidade atu filtra/táis processo saida deit, hosi perspektiva ciência nian.
Se ita uza formula, ponto tolu (qualidade de ensino, investigação scientifica ho extensão comunitária) bele kalkula matemátikamente hanesan tuir mai ne’e:

A = Qualidade de Ensino; B = Investigação Científica, e: C = Extensão Comunitária
A + B = C ou C = A + B

Atu reforsa tan deit, ho kapacidade intelektual (liu hosi ensino) ka matenek ho kapacidade atu digesta (investigasaun ho base científica), hakarak ka lakohi, transforma ka sai forma de contribuisaun (extensão comunitária) ba sociedade nian.

Ho Visão no Missão (Visi no Missi) nune, instituição ka universidade nia papel iha processo de ensino, investigação científica e extensão comunitária (proses pendidikan, penelitian, dan pengabdian kepada masyarakat) buka atu produz matenek-nain ne’ebe laos atu compete a nível serviso nian deit, maibe sai nudar “element neutro” atu fó balanso ka sai nudar agente kontrolador ba attitude social (social behavior). Kontribuição ho forma perimbangan/ balance, iha kontexto exercisio ida ne’e nian, mak refleta sasukat atu regula atitude social e ekilibra imbalanso sociedade nian rasik.

Assembleia do Senado mak hau respeita,

Ho referência hanesan, permiti hau-ata konkliu katak depois de cruza (mengawinkan) elementos rua ne’ebe hau temi ba dala-uluk iha intervensaun ida ne’e, it abele konklui katak:

1. Lia-tatoli hosi komunikasaun social ka jornais, dala barak serve atu hatudo deit informação, no simplesmente serve nudar meio de informação ho objectivo ba publicidade deit, laiha liu tan ida ne’e;

2. Informação sira ne’e mesmo que iha base ka lae tuir normas de investigação jornalismo nian, la hamenus sentido de publicidade (karakter penyampaian informasi belaka). Tanba ne’e ita tem que cuidado bainhira le’e i halo interpretação ba informasoens sira ne’e;

3. Público ka leitores bain-bain ho nivel de estratificação intelektual ne’ebe diferentes tuir nível de kapasidade, nunka bele iha perspektiva hanesan ba informação ne’ebe media ka jornais sira fó. Tanba ne’e lalika hakfodak bainhira media bele halo diskontentamento no ikus mai altera temporariamente atitude social;

4. Ho kumpriensan ida ne’e, laos ona surpreza ba ita bainhira lia-tatoli ka informação hosi media, dala ruma hamosu diskontentamento pessoal, grupo ka bele ba liu extremu, provoka ka incita konflito social;

5. Iha ne’e maka papel intelektuais hanesan “autor neutro” hola fatin central atu fo balanso ba attitude social ne’ebe resulta hosi publikasaun iha media;

6. Referência ba “papel intellectual” katak fo importância ba capacitação de encino, promoção de investigação i oinsá traduz elementos rua ne’e atu serve sociedade nia interesse;

7. Tanba ne’e objectivo atu eleva elementos hosi Tema Geral iha leten iha nível individual ka instituição nian preciza:

(1) Hasae relevância ensino ka educação em geral, tuir necessidade sociedade i desenvolvimento ciência nian;
(2) Kria ambiente academiko ida kondusivo ba kapasitasaun ema nian liu hosi educação non-formal;
(3) Promova efectividade, eficiencia, e produtividade educação formal ka non-formal;
(4) Promove gestão internal, organisação, i liderança ne’ebe forte ho responsabilidade iha instituições de comunicação ka encino nian;
(5) Mantem sustentabilidade i promove no garante acesso, i igualdade iha sociedade ba informação ne’ebe loos;
(6) Halao processo edukasaun diak tebes iha ciência, teknologia ho arte, ba jornalista ka hakerek nain sira;
(7) Uza media atu hametin fiar i fó kredibilidade ba instituições sociais no promove diálogo atu sai ponte ba transmição de informação ho ba manutenção ordem social nian.
Obrigado!
[1] Iha assunto ida ne’e, ita tem que hanoin katak publicação balu ne’ebe mossu ho missão “tertentu” la depende ba lucro ka laiha orientação comerçial, tanba sira nia missão completamente nono-comerçial.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.